Gazeta RD
Enri Çeno
Një moment që ndau historinë në dy epoka
26 tetori 2025 do të kujtohet si një datë që ndryshoi kursin e shekullit XXI — dita kur Shtetet e Bashkuara nuk ishin më pjesë e sistemit ndërkombëtar, por u bënë vetë sistemi.
Për më shumë se tridhjetë vjet, bota kishte jetuar nën një rend global të bazuar mbi globalizimin ekonomik, ku fuqitë ishin të ndërvarura, tregjet të hapura, dhe zinxhirët e furnizimit shtriheshin përtej kufijve politikë. Kjo ndërvarësi u pa si garanci e paqes. Por ajo krijoi edhe varësi të rrezikshme, veçanërisht ndaj Kinës, e cila u bë fabrika e botës — dhe më shumë se kaq: burimi i saj strategjik.
Në vitin 2025, kjo arkitekturë filloi të shembet. Por jo përmes kolapsit spontan — ajo u rrëzua qëllimisht. Dhe dirigjenti i kësaj shembjeje ishte Amerika.
Dominimi i heshtur i Kinës: epoka e tokave të rralla
Nga fundi i viteve 1990, Pekini ndërtoi në mënyrë sistematike kontrollin mbi sektorin më strategjik të epokës digjitale: materialet e rralla tokësore. Këto janë 17 elementë kimikë që, megjithëse të panjohur për publikun, janë themeli i çdo teknologjie moderne — motorë elektrikë, panele diellore, turbina ere, raketa, smartphone, satelitë dhe serverë AI.
Kina arriti të kontrollojë mbi 80% të përpunimit global të këtyre elementeve. Dhe përmes një strategjie të qëndrueshme industriale, ajo jo vetëm që i prodhoi më lirë, por shkatërroi konkurrencën në SHBA, Australi dhe Evropë, duke e kthyer veten në qendrën e vetme të furnizimit global.
Ky avantazh u bë arma e saj më e fuqishme. Në çdo përplasje tregtare apo diplomatike, Kina e dinte se mund të kërcënonte me mbylljen e furnizimeve të neodymium-it — një element pa të cilin asnjë Tesla nuk lëviz, asnjë F-35 nuk ngrihet, asnjë qendër të dhënash nuk funksionon.
Në thelb, Kina kontrollonte “neuronet” e teknologjisë globale.
Deri në momentin kur SHBA vendosi të shkurorëzohej nga kjo varësi.
Ekonomia si armë: doktrina e re e Uashingtonit
Donald Trump, i rikthyer në politikë pas një dekade të trazuar, rifilloi atë që shumë e quanin “luftë tregtare”, por që në retrospektivë do të njihet si strategjia më e rafinuar e luftës ekonomike që ka ekzistuar ndonjëherë.
Në tetor 2025, ai paralajmëroi tarifa 100% mbi 300 miliardë dollarë mallra kineze, një hap që do të kishte shkatërruar çdo ekonomi tjetër, por që për SHBA ishte një shantazh i llogaritur.
Mesazhi ishte i qartë: ose Pekini pranon ristrukturimin e zinxhirëve të furnizimit, ose humb qasjen në tregun më të pasur të botës.
Kina reagoi menjëherë duke kërcënuar me ndalimin e eksporteve të mineraleve të rralla. Por për herë të parë, SHBA ishte përgatitur për këtë skenar. Dhe kundërgoditja erdhi në mënyrë spektakolare.
Tre ditët që ndryshuan botën: “72-Hour Checkmate”
Nga 24 deri më 26 tetor 2025, SHBA orkestroi një seri marrëveshjesh që në dukje ishin teknike, por në thelb ishin përmbysje e një rendi global.
• 24 tetor: Malajzia nënshkruan pakt për zhvillimin e minierave të elementeve të rralla me mbështetje amerikane.
• 25 tetor: Tajlanda nënshkruan marrëveshje për përpunimin e këtyre materialeve, duke krijuar infrastrukturë alternative ndaj fabrikave kineze.
• 26 tetor: U shpall korniza e re rajonale, që përfshinte gjithashtu Australinë, Kamboxhian dhe Japoninë – me një investim fillestar prej 350 miliardë dollarësh amerikanë në rrjete furnizimi.
Në vetëm tre ditë, Amerika shkëputi sistemin e saj teknologjik nga dominimi kinez dhe e lidhi me një zinxhir furnizimi të ri të udhëhequr nga aleatët aziatikë.
Pekini “bëri një hap prapa” – jo nga dëshira, por nga mungesa e opsioneve.
Nga globalizimi në “imperializëm ekonomik”
Në vitet ’90 dhe 2000, SHBA predikonte globalizimin si mënyrën për ta përhapur tregun e lirë dhe demokracinë. Por globalizimi u kthye kundër vetë krijuesit të tij: prodhimi u zhvendos në Azi, zinxhirët u përqendruan në Kinë, dhe varësia amerikane u thellua.
Në 2025, ky kapitull u mbyll.
SHBA nuk po e shkatërron globalizimin — po e rikolonizon atë.
Në vend që të përpiqet të konkurrojë në terren të barabartë, Uashingtoni ka zgjedhur të kontrollojë hyrjen në vetë tregun global, duke e bërë atë mjet presioni politik dhe ekonomik.
Në praktikë, kjo nënkupton:
• Vendet që bashkëpunojnë me SHBA marrin akses tregtar, investime dhe mbështetje teknologjike.
• Ata që mbeten në orbitën kineze, përballen me tarifa, izolim dhe mungesë aksesesh kritike.
Ky është modeli i ri i perandorisë ekonomike: jo përmes pushtimit ushtarak, por përmes varësisë së strukturuar dhe kontrollit të tregjeve.
Shifrat që flasin për fundin e epokës së vjetër
Midis 2018 dhe 2024, tregtia dypalëshe SHBA–Kinë ra nga 758 miliardë në 578 miliardë dollarë.
Por paratë nuk u zhdukën. Ato u rishpërndanë.
Pjesa më e madhe e këtij fluksi – rreth 180 miliardë dollarë – u zhvendos drejt vendeve të ASEAN-it, të cilat pranuan rolin e “partnerëve tributues” në rendin e ri amerikan.
Këto shtete, si Malajzia, Tajlanda, Vietnami dhe Indonezia, panë rritje 20% në tregtinë me SHBA, duke e bërë rajonin epiqendrën e furnizimit global pas-Kinë.
Për herë të parë në 30 vjet, pjesa e Kinës në tregun global të elementeve të rralla ra, dhe kjo rënie ishte simbolike: fundi i monopolit strategjik të Pekinit.
Strategjia amerikane: nga “Free Trade” në “Controlled Trade”
Shtetet e Bashkuara po aplikojnë një strategji që në thelb është invers i globalizimit klasik.
Në vend që të ndjekin konkurrencën e lirë, ato po organizojnë tregtinë globale si një sistem të kontrolluar hierarkikisht, me qendër në Uashington dhe degë në Azi, Evropë dhe Amerikën Latine.
Në këtë sistem:
• Politika monetare lidhet me dollarin dhe normat amerikane.
• Zinxhirët teknologjikë kalojnë përmes licencave, standardeve dhe kompanive amerikane.
• Burimet natyrore sigurohen përmes partneriteteve strategjike që kushtëzohen nga politika.
Ky është kapitalizmi imperial — një rend ku ekonomia është instrument i politikës së jashtme.
“Tributi modern” dhe rikthimi i varësisë së kontrolluar
Në thelb, ky nuk është një sistem tregtar, por një mekanizëm tributues.
Në Romën e lashtë, provincat i dërgonin ar dhe burime Perandorisë në këmbim të mbrojtjes dhe tregut.
Në 2025, modeli është i njëjtë — vetëm se tributi paguhet në zinxhirë furnizimi, licenca teknologjike dhe qasje tregtare.
Në këtë rend të ri:
• SHBA jep siguri ekonomike, por kërkon përputhje strategjike.
• Shtetet e tjera fitojnë stabilitet, por humbasin autonominë industriale.
• Kina mbetet konkurrenti i vetëm, por i rrethuar nga një mur ekonomik i përbërë nga satelitë të varur nga Uashingtoni.
Diplomacia e frikës: 63% kundrejt 4%
Nga viti 2018 deri më 2025, SHBA ka aplikuar një model tarifash që ndan botën në miq dhe rivalë.
63% e mallrave kineze janë goditur me tarifa maksimale, ndërsa vetëm 4% e mallrave nga vendet aleate janë prekur.
Çdo krizë tregtare është shfrytëzuar si mjet presioni për riorientim strategjik:
Në çdo kërcënim, tregjet rrëzoheshin, Pekini reagonte, ndërsa Uashingtoni jepte përjashtime për aleatët.
Rezultati: zinxhirët globalë e shmangnin Kinën, jo nga frika e Pekinit, por nga rreziku i sanksioneve amerikane.
Çdo “kaos” i dukshëm ishte një lëvizje e menduar për të zhvendosur kapitalin.
Takimi që do të fiksojë epokën: Xi–Trump në APEC
Takimi i 1 nëntorit në APEC do të jetë simbolik, por thelbësor.
Kina do të kërkojë të shpëtojë fytyrën e saj, duke pranuar pjesërisht marrëveshjen për “stabilizim tregtar”.
Në realitet, kjo do të jetë kapitullimi i parë diplomatik i Pekinit ndaj Uashingtonit që nga viti 1972.
Në këmëbim të lehtësimit të tarifave, Kina do të pranojë:
• qasje amerikane në kapacitetet aziatike të përpunimit të mineraleve të rralla,
• bashkëprodhim nën mbikëqyrje amerikane, dhe
• ruajtje të status quo-së në Tajvan në shkëmbim për paqe tregtare.
Por nën sipërfaqe, Amerika do të ketë fituar kontrollin mbi të ardhmen teknologjike të njerëzimit.
Epoka pas-globaliste: monopoli i vlerave dhe i burimeve
Epoka që po lind nuk është multipolare. Është monocentrike, e përqendruar rreth një perandorie që nuk përdor flamurë apo koloni, por standarde, tregje dhe teknologji.
• AI amerikane do të dominojë infrastrukturën globale të të dhënave.
• Burimet natyrore do të kanalizohen përmes partneriteteve të varura.
• Siguria industriale do të kushtëzohet nga politika.
• Dhe çdo shtet do të duhet të zgjedhë:
→ tregun amerikan, ose
→ zinxhirët kinezë.
Jo të dyja. Asnjëherë më.
Perandoria që fitoi pa luftë
Në histori, vetëm disa fuqi kanë arritur të ndryshojnë rendin botëror pa e djegur me luftë.
Roma e bëri me rrugët dhe legjionet.
Britania me flotën dhe tregtinë.
Amerika e vitit 2025 e bëri me ekonomi, inteligjencë artificiale dhe zinxhirë furnizimi.
Më 26 tetor 2025, SHBA nuk shpalli perandori — ajo e krijoi në heshtje.
Dhe ndërsa bota ende flet për “fundin e globalizimit”, e vërteta është e thjeshtë:
Globalizimi nuk vdiq. Ai u pushtua.
