Kriptovaluta: Kutia e Pandorës e risisë financiare

Në financë (por jo vetëm) ka filluar era e transaksioneve të mëdha. Një botë fakt i ri i teknologjive dixhitale ekspoenciale ku është gjithnjë e më e vështirë të kuptohet se cilët janë kufijtë e risisë financiare respektivisht tregut dhe ekonomisë reale. Produktet e reja e financës së strukturuar dhe financës virtuale përfaqësojnë territore të paeksploruara që duhen kuptuar dhe thelluar nga ana e të gjithëve pasi gjenerojnë asimetri të jashtëzakonshme informative me sistemin komplesiv të investitorëve, edhe ato profesionale e të kualifikuara. Një botë e paparë më parë që duhet njohur dhe menaxhuar duke kompensuar asimetritë pa i zbutur proceset reale novatore që do të na çojnë tek e ardhmja. Ka mundësi që mbesin të vlefshme bazat mbi të cilat është ndërtuar financa, të mirënjohura qysh nga koha e financës së Biblës – në Librin e Proverbave të Dhiatës së Vjetër lexohet “E akumuluar me ngut, pasuria zvogëlohet. Kush e akumulon dora dorës, bëhet i pasur dhe shkon larg”. Por sigurisht po ndryshojnë shumë gjëra të tjera.

Bota e financës e decentralizuar dhe dilema e tregjeve

Le të mendojmë, për shembull, për kriptovalutat. Një kontekst në evolucion të shpejtë, ku është tashmë shumë e vështirë të dallohet me siguri teknike dhe juridike se ku konsistojnë ligjërisht sot monedha dhe produktet financiare, pasi sistemi i operatorëve, si të kualifikuar, ashtu edhe retail, rrezikon të përdorë metrika vlerësimi shumë të ndryshme nga ato normative dhe të tregut. Është një ndryshim i thellë që impakton në mënyrë të jashtëzakonshme përhapjen e instrumentave kripto dhe që shoqëron zhvillimin e platform economy të tipit financiar. Duke paraqitur kështu probleme të rëndësishme ndaj sistemit bankar, rregullatorëve dhe pushtetit thuajse “absolut” të bankave qendrore mbi valutat që vazhdonte nga fundi i marrëveshjes së Bretton Woods të vitit 1971.

Ja një udhëkryq i ri i gjeneruar nga novatorizmi. Për çfarë po flasim? Valuta dhe mjete këmbimi apo instrumenta financiarë në kuptimin e vërtetë të fjalës? Është gjithësesi një Kuti Pandore e madhe, një dilemë për t’u zgjidhur sepse ekziston një botë paralele, të cilës shpesh i shpëtojnë konturet, që rëndon rreth kriptovalutave, duke filluar nga Bitcoin, i shpikur në 2009 nga ajo fantazmë e botës teknologjike e financiare që përgjigjet me emrin Satoshi Nakamoto – identiteti i të cilit deri më tani është misterioz. Sikur të donim të gjenim një përkufizim të parë, kriptovaluta është një aset i bazuar mbi një blockchain, domethënë  një regjistër i ndarë, i shpërndarë dhe i pandryshueshëm pasi çdo operacion i bërë garantohet nga kriptografia, nuk është i modifikueshëm dhe është i vërtetë sepse kryhet në kohë reale (ndoshta) dhe njihet nga të gjitha nyjet e rrjetit.

Duke filluar nga një kontekst i tillë, Bitcoin është termi që identifikon si kriptovalutën më të rëndësishme, ashtu edhe sistemin e blockchain të lidhur me të. E njëjta mund të thuhet për kriptovalutat e tjera. Po emërtojmë vetëm disa, por janë shumë. Duke filluar nga ato që vërtiten në platformën Ethereum për të arritur tek Cardano, Solana, Xrp, Polkadot, Zcash, Monero, Avalanche, Litecoin, Chainlink, Polygon, Algorand. Vendosim menjëherë një pikë fikse: problemi i evolucionit të kriptovalutave private nuk është vetëm ai i “jomonedhës” specifike apo i “instrumentit financiar alternativ” që kërcënon pushtetin e krijuar (nuk ka një bankë depozitare, nuk është as huazues i instancës së fundit), por është në fakt logjika (algoritmi) që e gjeneron: kjo është natyra konsensuale, e diversifikuar dhe sidomos “bottom up”. Jemi në fushën e “financës së decentralizuar” – decentralized finance apo DeFi. Një botë anarkiste dhe jo konform me nomrat e parakrijuara nga tregjet që një pjesë e operatorëve i konsideron të rrezikshme. Pra, nga viti 2016, në botën e rregullatorëve ka një preokupim për proliferimin e cryptoasset ku volatiliteti ishte shumë i lartë dhe likuiditeti i sigurtë për shuma të vogla, por i pakët për të mëdhatë. Pastaj, në 2022, ka ardhur kriza e madhe e sistemit Crypto.

Kriza e madhe e sistemit Crypto dhe dilema e likuiditetit

Për të kuptuar se pse ka shpërthyer kriza e madhe e sistemit kripto (por edhe ajo e sistemit financiar tradicional) në 2022, duhet t’i kujtojmë vetëvetes një reflektim bazë mbi të cilin qemë të vetëdijshëm prej shumë kohe, edhe pse do të donim të vazhdonim ta harronim, për të jetuar gjithmonë në botën fantastike të helicopter money – emetime të mëdha likuiditeti në sistemin monetar apo Quantitative Easing. Është e vërtetë se “whatever it takes” e Mario Draghi (dhe e bankierëve qendrorë të tjerë në dekadën e dytë e këtij shekulli) ka shpëtuar euron dhe një sistem ekuilibri në platformat monetare e bankave qendrore të mëdha, por është po aq e vërtetë se shumëfishimi galopant i monedhës reputacionale të bankave qendrore ka gjeneruar deformime të thella në tregjet financiare. Ishte një masë “booster” që mund të kishte të drejtë të ekzistonte në horizonte të kufizuara në kohë për të shtypur krizat e përkohshme të tregjeve dhe të ekonomisë reale, por që përveç limiteve kohore të ndërhyrjes emergjente ka gjeneruar një botë virtuale ku, për ta thënë me një metaforë danteske:

1. Aksionet qenë parajsa pasi falë sasive të mëdha të monedhës duket se kuotimet duhej të rriteshin (mesatarisht) thuajse përgjithmonë;
2. Obligacionet qenë ferri pasi rendimentet qenë të ulëta (apo deri negative), por kushdo do të mund të vazhdonte të emetonte më tej pasu kishte gjithësesi një likuiditet të bollshëm që duhej të gjente një rendiment alternativ ndaj taksave negative të bankave qendrore të mëdha;
3. Sidomos, nuk ekzistonte ferri pasi ekzistonin bankat qendrore, të njëjtat që vazhdonin të prisnin “ad libitum”, duke i eliminuar thuajse të gjitha rreziqet e tregut për çdo investim të mundshëm e të realizueshëm përfshi ato alternative ndaj kriptove.

Një sistem paralel me realiteti, një metavers financiar që ka jetuar për shumë vite pasi i dopuar nga taksat negative dhe një WACC (Weight Average Capital Cost, kosto mesatare e kapitalit) inekzistente në terma rrezik/rendiment të krahasueshëm me një investim alternativ. Me fjalë të tjera, për çdo operator vlente të rrezikohej investimi në aksione apo në kripto pasi të gjitha alternativat qenë ekuivalente në termat e rrezikut apo më pak konveniente si rendiment. Ka qenë një “botë përgjysëm” e re pa track record dhe seri historike ku e ardhmja nuk ishte shkruar dhe ku sistemi dukej i lirë nga politikat fiskale të qeverive dhe nga politikat monetare e bankave qendrore të mëdha, me financën e decentralizuar që imponohej si model alternativ në një hapësirë të re dhe të çliruar nga kushtëzimet. Pa harruar pastaj se euforia e tre viteve të fundit ka qenë e ushqyer edhe nga situata e veçantë e krijuar nga pandemia që duke i mbyllur të gjithë në shtëpi i ka shtyrë shumë njerëz të kalojnë më shumë kohë në pajisje elektronike pa pasnjë ndërmjetësim. Çndërmjetësimi, mangësitë e barrierave në hyrje, anonimati, mungesa e një autoriteti qendror janë faktorë që kanë krijuar ndjesinë e një finance “prêt-à-porter” për të gjithë. “Një vlen një” në botën e financës së decentralizuar nënkupton se kushdo mund ta bëjë tregun si bankier qendror.

Praktikisht bota e Elizës në Botën e Çudirave. Pastaj koha ka ndryshuar. Kanë ardhur inflacioni (nga kërkesa për Shtetet e Baskuara apo nga kostot e energjisë për Europën), lufta, dhe, duke vijuar, ngushtësia monetare e FED e BQE dhe nga bankat e tjera qendrore. Ja që WACC ka ndryshuar thellësisht dhe, me të, alternativat më termat rrezik?rendiment mbi investimin (në veçanti) në kriptovaluta. Dhe ja dështimet e platformave dhe produkteve kripto të 2022. Exchange Celsius, stablecoin Terra USD dhe, në periudhën e fundit, superkriza e FTX. Ndërsa fati i Gemini dhe Genesis ende nuk është i qartë. Për të mos cituar platformat e shumta të tjera, që në muajt e fundit kanë bllokuar tërheqjet: CoinFlex, Babel Finance, Zipmex dhe Vauld, si edhe kuotimet e Bitcoin me 30% respektivisht me maksimumet. Ndërkaq shumë e kanë kuptuar një gjë themelore. Në mungesë të një huazuesi të instancës së fundit (bankë qendrore me monedhë që ka kurs ligjor) apo të një banke depozitare (për vlefshmërinë e njohur të portofolit të investimeve), investimet në kripto kanë probleme sepse:

1. nuk janë likuide apo të likuidueshëm (sidomos nëse konsistentë në terma absolute: shiko krizën e platformave më të rëndësishme të exchange);
2. janë fuqimisht të rrezikuara në terma investimesh alternative me rendiment më të madh dhe rrezik më të vogël nëse taksat nuk janë negative.

Çfarë horizontesh të tjerë akoma? Dikush mund të mendojë për Bitcoin, që megjithëse në krizën e thellë ka ende një vlerë të konsiderueshme në treg, por këtu fitet në lojë shtylla tjetër e vlerësimeve financiare: koha në absolute dhe, në momentin aktual, koha relative në termat e kostove të energjisë. Faktikist vlera e Bitcoin në këtë moment rezulton shumë më e ulët nga kostoja e prodhimit. Nga ana tjetër, për të siguruar operativitetin dhe sigurinë e transaksioneve është e nevojshme një fuqi llogaritëse e madhe. “Miners” (minatorët) – që faktikisht janë ekuivalenti i decentrailzuar i zyrës që pret monedhën – e vënë në dispozicion të sistemit dhe, për të zgjedhur kompjuterin që do të menaxhojë pagesën çdo herë i nënshtrohet një gare në kuptimin e vërtetë të fjalës: ai që e fiton është ai që arrin ta zgjidhë një problem matematikor kompleks përpara të tjerëve. Për ta arritur që ta fitojnë, miners investojnë në pajisje të reja dhe fuqi llogaritëse, që kërkojnë një sasi energjie në rritje. Çmimi janë Bitcoin e rinj të “nxjerrë”: kompjuteri që do të kryejë transaksionin dhe do të shtojë pra një bllok të ri blockchain do të shprëblehet me një shumë të re në Bitcoin të rinj. Por sa më shumë Bitcoin do të nxirren, aq më shumë sistemi do të kërkojë fuqi llogaritëse në rritje për të menaxhuar transaksionet dhe çmimi më shumë se i përgjysmuar, pas ngushticës së bankava qendrore të mëdha, kontribuon në uljen e fitimeve. Ja pse Bitcoin janë në krizë si të gjitha kriptot e tjera.

Nga kriptovalutat private tek Central Bank Digital Currencies (CBDC’s)

Ja filmi që po shohim. Ngushticë monetare, kosto e energjisë në qiell, krizë e platformave të exchange, kuotime të kriptos në rënie të lirë. Me fjalë të tjera, një histori që rrëfen ferrin e ri të botës së financës së decentralizuar. Jemi në momentin e “game  over” për botën kripto? Fatkeqësisht ose për fat nuk është gjithçka kaq e thjeshtë. Roli vendimtar për kë pret valutë është jashtë çdo dyshimi, në pikën që sot vlen akoma vëzhgimi i baronit Nathan Rothschild: “Më jepni kontrollin e valutës së një kombi dhe nuk më intereson aspak se kush i bën ligjet”. Sot problemi strategjik është ai i qeverisë ndaj monedhës dhe investimeve, por jo vetëm. Rreziku që privatët të fillojnë të presin monedhë sigurisht që e ka përshpejtuar procesin e krijimit të valutave dixhitale të bankave të mëdha qendrore me qëllim evitimin e “boshllëqeve të pushtetit” monetar dhe fiskal, por tema qendrore mbetet ajo e qeverisjes së të dhënave, floriri i vërtetë i së ardhmes. Ja pse bankierët e mëdhenj qendrorë (që tani “gogësijnë” prej krizës së botës kripto) nuk mund të rrijnë të qetë. Sepse, nëse është e vërtetë se dollarët, eurot dhe jenët e ardhshëm dixhitalë do të ishin me perceptim imediat reputacional në terma të sigurisë respektivisht kriptoaseteve të tjera, edhe CBDC’s paraqesin megjithatë tema novatore respektivisht tregjeve tradicionalë financiarë, si problemet strategjike të privatësisë pasi për sa pseudoanonimizuar në terma të dhënash, në realitet janë gjithmonë të gjetshëm.

Një botë ku bankat qendrore (dhe shtetet) do të ishin në gjendje të mblidhnin edhe informacionet më parë jo të disponueshme, duke arritur në një identifikim të pazakontë dhe më të thellë të përdoruesve dhe të kapacitetit të flukseve të pagesave. Për pasojë, nëse nuk përdoren siç duhet, CBDC’s mund të favorizojnë një koncentrim të paprecedent informacionesh dhe një devijim ndaj atij që quhet “kapitalizëm survejimi”. Për shembull, të kihet parasysh për pushtetin inkuizitor të një Agjencie të Hyrash eventuale (taksat apo arkëtimi i kartelave të aplikuara direkt në wallet dixhitale) apo i vetë bankave qendrpre në termat e taksave negative të aplikuara top-down mbi të gjitha depozitat ku, me monedhat fizike, masa të tilla mund të shmangen lehtësisht duke tërhequr paratë kesh për t’i magazinuar tjetërkund. Ja pse zhvillimi i një rregullimi të botës së monedhave dixhitale është ende në fazë fillestare. Nga ana tjetër, siç ka thënë Robert Kiyosaki, nëse investitori nuk është ekspert, çdo investim i tij do të jetë i rriskuar dhe, për pasojë, që është në rrezik nuk është investimi, por investitori. Një paradoks për t’u mbajtur në konsideratën e duhur dhe një motiv më shumë për të përhapur dijen mbi DeFi dhe mbi valutat dixhitale. Duke shtuar kështu vetëdijen e investitorëve për një të ardhme që ka ende shumë territore të paeksploruara për t’u thelluar.

(nga Aspen Institute)

Pergatiti

ARMIN TIRANA