Paqja e Kant

I cituar pa doganë nëpër talk-show, filozofi nga Königsberg nuk ka shkruar kurrë një manifest pacifist. Hetim mbi një përkthim ekuivok.

Nëpër talk-show televizivë emri i tij ndonjëherë është përmendur për të rivendikuar shartet e fisnikërisë që ka doktrina e “paqes me çdo kusht”. Në artikujt e intelektualëve më të pamposhtur të pacifizmit etik citohet shpesh edhe për të legjitimuar një lloj objeksioni vetëdijeje ndaj dërgimit të armëve në Ukrainë. Emri është ai i Immanuel Kant, autori i Zum ewigen Frieden, i njohur në Itali me titullin e papërshtatshëm, por tashmë kanonik, Për paqen e përjetshme. Konsiderohet si një prej teksteve më të famshëm dhe sugjestionues, një kryevepër e vërtetë elegance të pamohueshme dhe origjinaliteti të jashtëzakonshëm. Megjithatë, siç demonstron një libër i shënueshëm i Marco Duichin (të cilit i janë borxhlinj këto shënime), gjatë mbi dy shekujve ka prodhuar një bibliografi të pakufishme ku mund të gjenden interpretimet më të pashoqe. Faktikisht është lexuar si një apel pacifist, një mainfest i apasionuar revolucionar, një pikë e domosdoshme referimi në debatin teorik mbi marrëdhëniet ndërkombëtare (Në paqen e varrezës, Firenze University Press, i disponueshëm edhe në pdf).

Në një letër të 13 gushtit 1795, katër muaj nga ratifikimi i paqes së veçantë të Bazelit midis Mbretërisë së Prusisë dhe Francës revolucionare (5 prill 1795), e pritur nga Kant me “gëzim të fshehtë” dhe e përshëndetur nga shumë vëzhgues si premisa e një paqeje definitive dhe komplete midis fuqive europiane, filozofi i moshuar e njofton botuesin Friedrich Nicolovius për dërgimin e afërt të një dorëshkrimi të titulluar, pikërisht, Zum ewigen Frieden. Qysh më 4 tetor, vëllimthi e pa dritën në Königsberg (sot Kaliningrad) me një tirazh të parë prej 2000 kopjesh, që u ezaurua me shpejtësi dhe u ndoq nga një rishtypje e menjëhershme. I redaktuar sipas moduleve klasike të traktateve ndërkombëtare të paqes, me shumë nene paraprakë, definitivë dhe sekretë, me suplemente garancie dhe deri një klauzolë shpëtuese me të cilën Kant nënkuptonte të ruhej nga censura prusiane, vëllimi hapej me një preambul të shkurtër, por vendimtar, që e përsërit në ushtrim titullin e veprës, i frymëzuar në mënyrë kurioze nga regjistrimi satirik i vendosur mbi logon e një bujtine hollandeze, ku ishte piktuar një varrezë.

I celebruar nga shumë bashkëkohës gjermanë si një model i pakalueshëm mbi temën e “paqes së përjetshme”, shkrimi i Kant, nganjëherë i asimiluar pashmangshmërisht me kimeriken Projet pour rendre la paix perpétuelle en Europe (1713) të abatit të Saint-Pierre, ngjalli një jehonë shumë të gjerë, duke hasur një sukses të madh publiku edhe jashtë kufijve gjermanikë. I parë me dyshim në mjediset konservatore angleze si një tekst “jakobin”, rrezikshmërisht i orientuar në favor të Francës revolucionare me të cilën Britania e Madhe ishte ende në luftë, qe sidomos në rrethet e Përtejalpeve afër me Emmanuel-Joseph Sieyès që mori vlerësime entuziaste.

Siç kujton Duichin, prej zakonit Zum ewigen Frieden akostohet kështu me atë fill të ushqyer veprash, që duke filluar nga disa shkrime me karakter retoriko – nxitës dhe filantropiko – religjioze të shfaqet në shekullin e XVI dhe të XVII, si Querela pacis e Erazmit të Rotterdamit (1517), do të kulmohet në një vëllim të trashë traktatesh të ‘700 mbi temën e “paqes së përjetshme”, ku figurojnë kontribute mendimtarësh të famshëm si Leibniz, Voltaire, Rousseau, Bentham. Në virtyt të kësaj paranteze, pavarësisht diferencave abisale që i ndajnë nga vepra të tilla, shpesh është parë si një manifest pacifist në kuptimin e plotë të fjalës, nganjëherë me ngut i ngritur në rangun e arketipit të pacifizmit modern, ku dënimi humanitar i luftës ecën me hap të barabartë me apelin qetësues në favor të një bashkëjetese ekumenike midis njerëzve të çdo race dhe vendi. Por në ndryshim nga integralizmi pacifist, i ankoruar me premisën erazmiane se “paqja më e padrejtë është më e mirë se më e drejta e luftërave”, domethënë që paqja është e mira supreme, për t’ju kundërvendosur në mënyrë të pakushtëzuar me çdo vlerë tjetër (përfshi lirinë), Kant e refuzon vendosmërisht idenë e një paqeje të realizuar me çdo çmim, edhe me koston që të ngrihet mbi “varrezën e lirisë”. Megjithëse duke njohur tek lufta një “fshikull të gjinisë njerëzore”, por nuk e konsideron një “të keqe kaq të pakurueshme” si i shumë frikshmi “varr i një dominimi unik”. Në fakt ai paralajmëron ndaj rreziqeve të një paqeje universale dhe jetëgjatë të realizuar “nën një sovran të vetëm”, e destinuar që të shpërthejë në “despotizmin më të frikshëm”. Prandaj nuk habit fakti që Zum ewigen Frieden, qysh të nesërmen e shfaqjes së tij, është pritur me favorin e mjediseve progresiste dhe frëngjishtfolës, me mosbesim dhe dyshim në mjediset konservatore dhe absolutiste, nga faqet e të cilit duket se kapet nnjë mbështetje implicite ndaj dhunës që Franca premtonte të shpërthente kundër regjimit të vjetër europian.

Po nëse imazhi i ‘700 i një Kanti pacifist rezulton në pjesën më të madhe i pamundur, teza spekulare e një Kanti jakobin është e privuar nga baza. “Paqja e arësyes” e tij, e bazuar mbi njohjen e “kontrastit paqësor midis popujve”, sigurisht që ka pak të përbashkët me utopinë naive pacifiste që adimron zhdukjen e çdo konflikti. Nga ana tjetër, përjashto simpatinë e tij të padiskutuar për Francën republikane, paralajmërimet dhe frikërat e shprehura nga filozofi në vende të ndryshme të Zum ewigen Frieden kishin të bënon pikërisht me rekursin e padiskriminuar të luftës “paqëtuese” të teorizuar nga krahu më radikal i revolucionarëve francezë, idhtarë të bindur të idesë se mbi altarin e paqes së ardhshme mund të justifikohej do mjet, deri një luftë shfarosëse. Projekti kantian i zëvendësimit të luftës me të drejtën është pra sideralisht i largët si nga fondamentalizmi revolucionar dhe mesianik, për të cilin të gjitha mjetet janë legjitime boll që të sigurohet paqëtimi final i shteteve europiane nën dominimin francez, ashtu edhe nga “paqja e dashurisë” e Robespierre: ama e një dashurie që triumfon plotësisht vetëm pasi ka eliminuar me forcë njerëz që e mbysin. Ndryshe nga Robespierre, paqja e përjetshme e Kantit nuk është as frut i dashurisë midis njerëzve, as i vjen përmbarë mirëqnies dhe lumturisë së tyre, por “është unikisht konform me të drejtën”: ajo nuk është aspak as “një shtet final etiko – religjioz”, as “një parajsë tokësore”, por “rregullimi juridik i antagonizmave” i pastër. Të ushqyer nga një ideologji filantropike, mesianike, apokaliptike, ekspansioniszte dhe e sigurtë për rregullin e saj, jakobinët francezë synonin në fakt në eliminimin e çdo antagonizmi dhe në vendosjen universale të një paqeje të përjetshme – domethënë definitive dhe absolute – nëpërmjet një lufte revolucionare që do të inauguronte, falë një “spazme dhune” të fundit, një epokë të re bekimi.

Lidhja midis paqes së përjetshme, lumturisë së popujve dhe epokës së artë, e nënkuptuar si kushti ideal për gëzimin e qetë e të mirave tokësore, është krejtësisht e huaj për mendimin kantian, por duket që më shumë rireflekton, siç kishte nuhatur ish montanardi Danton, besime folklorike arkaike dhe kurrë krejtësisht të harruara në legjendarin “Vend i Kukanjës”: ai vend miti ku mirëqënia, bollëku dhe kënaqësia janë në arritjen e të gjithëve. Për sa paradoksale mund të duket, paqësori Kant në të kundërt parashikonte – jo më pak se “luftaraku” Hegel – efektet shkatërrimtare të një “paqeje të gjatë”, ku predominimi i “interesit të ulët personal”, i “frikës” dhe i “dobësisë” do të korruptonte “karakterin dhe mentalitetin e popullit”. I përket një studiuesi të shquar të mendimit kantian, Vittorio Mathieu, propozimi për ta bërë me Me paqen e përjetshme, në vend se me të zakonshmen, por devijuesen, Për paqen e përjetshme, titullin italian të vëllimthit, duke mbajtur parasysh me të drejtë prologun, ku Kanti i referohet mësimit të një taverne. Është kurioze se në përkthimin e këtij titulli, ka vërejtur Mathieu, vazhdohet akoma sot në gabimin pavarësisht se “vetë Kanti e shpjegon origjinën e zum: Zum ewigen Frieden, ose Për paqen e përjetshme, sipas një përdorimi aktual në zonën gjermanishtfolëse, ku parafjalët e hasura zum dhe zur paraqesin kryesisht emrat e tavernave, bujtinave dhe hoteleve […] që do të tingëllonin në italisht si “Tek dreri i artë”, “Tek pika e artë”…” ( Revolucioni francez dhe liria e Kantit).

Përdorimi i parafjalës zum nga ana e Kant shënon distancën që filozofi synon të shënojë respektivisht letërsisë për të bashkëkohore, nëpërmjet një titulli që e merr qëllimisht sarkazmën me të cilën qenë pritur projektet e shumfësihta të paqes të lulëzuar në gjysmën e dytë të ‘700 nën shtytjen e filantropozimit iluminist dhe, në ndryshim nga sa mund të mendohet, edhe ewig që tingëllon në titullin fillestar nuk aludon aspak pozitivisht me karakteristikat e rendit të ri që projekti kantian do të donte të vendoste: faktikisht, nuk bëhet fjalë për një “paqe të destinuar që të përsëritet”, por pikërisht për ewigen Frieden, për “paqen e përjetshme” që është zakon t’i atribuohet botës së përtejshme, me kushtin pakohë e të ndjerëve dhe qetësive të varrezave. Kështu autori i tri Kritikave adopton si titull dhe si emblemë të shkrimit të tij një vendodhje që ngjan më shumë me një paralajmlrim solemn sesa me një paralajmërim të besueshëm: diçka që evokon “paqen e varrezave” më shumë se atë të arritur me ndjekien e dakordësisë midis njerëzve. Larg nga të qenit një boutade e thjeshtë për të zëvendësuar apo kapur në befasi lexuesin, imazhi i evokuar nga Kanti nuk është as një shpikje jashtëkohore e lundur nga pena e tij pjellore, por përbën variacionin e radhës mbi një tópos emblematik me karakter “varrezor” rrënjët e të cilit lidheshin me një traditë anekdotike që qarkullonte prej kohësh në mjediset e kulturuara europiane.

Metafora sugjestionuese e paqes së përjetshme si varrezë figuron për herë të parë në një tekst të Gottfried Leibniz që i përket vjeshtës si 1688, i redaktuar në polemikë të hapur kundër ekspansionizmit francez, i akuzuar nga shpikësi i llogaritësit diferencial (bashkë me Isaac Newton) se dëshiron “paix perpétuelle” në formën “d’un esclavage à la Turque”, që do ta bënte të ngjashme me një “cimetière” (Réflexions sur la déclaration de la Guerre). Kjo, thekson Duichin, zbërthen një prizëm të pazakontë leximi të Zum ewigen Frieden, titulli i së cilët, i frymëzuar nga konceptimi pesimist leibnizian, mbetet ende sot në qendër të një ekuivoku kurioz që pasqyrohet qysh në përkthimin e tij të parë italian (1885) dhe që nuk do të modifikohet kurrë. Zakonisht i interpretuar si një apel i zjarrtë pacifist, motoja sarkastike e përdorur nga Kant për të titulluar dhe paraqitur traktatin e tij në realitet nuk është gjë tjetër veçse kalku besnik i një marke prozaike të huaj tregëtare (“Për paqen e përjetshme”), e përmendur nga Leibniz dhe i rijehonëzuar nga epigonët e tij francezë, për të treguar se paqja dhe vdekja identifikohen. Dhe për të nënvizuar – në marrëveshje me paralajmërimin e mjegullt të gdhendur në varrin e historianit dhe diplomatit hollandez Lieuwe van Aitzema, frymëzuesi i tij i mundshëm – se kërkimi këmbëngulës i paqes mbi Tokë nuk çon në asnjë vend ose mund të çojë në heshtjen e varrit të varrezave. Nga ana tjetër, konkludon Duichin, imazhi i famshëm varrezor i Leibniz, i korrigjuar nga epigrafi “À la Paix Perpétuelle” që aq shumë e impresionoi Kant, nuk duket se shpreh një preokupim të pabazuar në dritën e deklarimit djallëzor programatik të jakobinit Jean-Baptiste Carrier (1756 – 1794), deputet në Konventën Kombëtare, i referuar nga Hyppolite Taine: “Do ta bëjmë Francën një varezë më shumë se të mos e rigjenerojmë me mënyrën tonë”.

(nga Il Foglio)

Përgatiti

ARMIN TIRANA