Gay Talese: Demokracia në Amerikë, çfarë kohësh të shëmtuara

Shkrimtari 91 vjeçar me origjinë kalabreze kthehet në librari në Shtetet e Bashkuara në shtator me «Bartleby & Me», histori (edhe) i një prej personazheve të shumta që mbushin kuriozitetin e tij. Në këtë rast një mjek hidhet në ajër bashkë me shtëpinë e vet për të mos ia dhënë së shoqes pas divorcit. «Jo tamam një personalitet tërheqës në kohën e MeToo…»

Dera e vogël e bardhë në majën e shkallëve me hekur të rrahur me emrin Talese e gdhendur sipër është e hapur. Ndoshta pse Irma, shtëpijakja rumune, shkon e vjen, në një dorë litarin e qenit dhe në tjetrën një kafe. Apo ndoshta sepse libri i ri i Gay Talese, Bartleby & Me. Reflections of an Old Scrivener («Bartleby dhe Unë. Refleksione të një shkruajtësi të vjetër»), do të dalë në shtator në Amerikë dhe shkrimtari 91 vjeçar po e pret në townhouse e tij në Upper East Side. Elegant si zakonisht, ulet në një prej dy divanëve prej lëkure dhe na bën të ulemi tek tjetri. Ama ka një problem: ndërsa po arrijmë është njoftuar inkriminimi i tretë i Trump. Kemi nevojë për 20 minuta në përfundimin së shkruari të artikullit.

Përfundojmë duke parë në televizor konferencën për shtyp të prokurorit Jack Smith, por Talese vëren se ishte e parashikuar: «Ky nuk është lajm». Talese nuk i ka interesuar kurrë së shkruari për persona të famshëm. Preferon «askushët». Në librarinë në formë ure që të mirëpret sapo futesh në shtëpi, janë librat e tij të përkthyera në gjuhë të nfryshme, sigurisht nga ndonjë anë e The Bridge. Të gjithë e njohin urën Verrazzano, vepër monumentale që lidh Brooklyn me Staten Island, por kur ishte një reporter i ri për «New York Times», Talese vendosi të dokumentojë histori të panjohura punëtorësh që e patën ndërtuar. Punëtorë, portierë, kamerierë, shtëpijake, postierë kanë qenë subjektet e tij të preferuara në «qytetin e gjërave që kalojnë pa u vënë re». Personazhe që kujtojnë Bartleby shkruajtësin, protagonist i një tregimi të Herman Melville i botuar në vitin 1853, dy vite pas Moby-Dick: një punëtor i palodhur dhe i heshtur që rikopjon me dorë dokumenta ligjore për një avokat të Wall Street — për një moment përkushtimi tij ekstrem ndaj punës duket se e vlerëson, por papritmas refuzon një post dhe «preferoj e joja» e tij e çon në vetëshkatërrim.

Mund t’ju regjistroj?

«Bëj atë që do, pa ma kërkuar».

Ai nuk regjistron asgjë. Merr shënime mbi katërkëndësh kartoni me borde të rrumbullakosura që i nxjerr nga kartonat për të mbajtur këmishat e përdorur nga lavanderia e tij. I fut në xhep për t’i rrëmuar më pas fshehurazi diçka që ka dëgjuar apo vërejtur, siç kur në 1965 punoi artikullit e tij më të famshëm, Frank Sinatra Has a Cold («Frank Sinatra është ftohur»). Kësaj radhe në njërin prej kartonave të vegjël ka shkruar emrin e intervistueses, për të mos e harruar. Pas shpatullave të tij ndodhet një verandë e madhe, ku ai dhe e shoqja kanë pushuar së organizuari festa pas Covid tre vite më parë, kur ajo, sot 89 vjeçare, ka dalë në pension. Talese i ka kushtuar 5 vite së shkruari Bartleby & Me. Për 2 vite ka folur me dhjetëra personazhe të vegjël për ta dokumentuar historinë e doktorit Nicholas Bartha, një mjek që në vitin 2006 u vetëvra duke u hedhur në erë bashkë me townhouse e tij katër katësh, në 34 East 62nd Street — pak larg nga ajo e Talese — për të mos ja lënë së shoqes të cilës i ishte caktuar nga gjykata pas divorcit.

Historia e Bartha është pjesa e tretë dhe e fundit e librit.

«Por në fillim ishte fillimi. Problemi është se ky personazh ka një personalitet kaq pak tërheqës, sidomos në klimën e MeToo dhe të drejtave të grave… Nuk e kishte përfshirë të shoqen në aktin e pronësisë së shtëpisë, i kishte lënë mesazhe armiqësore me një svastikë. Ishte edhe hebre, por një hebre që urren vetëveten. Botuesi im më ka pyetur: mund të shkruash një hyrje në mënyrë që ta zbusësh? Është kështu që kam filluar të mendoj për Bartleby. Kam shkruar 10, 20, 30, 40 faqe, kam shkruar edhe për Sinatra. Bartleby e ka shtyrë Bartha në fund. Hyrja është më e gjata e librit».

Kështu ky libër është bërë një memuar i metodës tuaj gazetareske.

«Është një manual për reporter. Kush jam dhe çfarë bëj, që janë e njëjta gjë».

Libri fillon me një artikull dhe përfundon me një artikull tjetër.

«Është i strukturuar si një urë, me nivele të ndryshme. Zbulimi i Bartleby nuk është tjetër veçse fruti i kureshtjes time për njerëzit e thjeshtë, e lindur nga fakti që jam lindur në rrobaqeëpsinë e prindërve të mi, në Ocean City, New Jersey, i rrethuar nga njerëz të zakonshëm si Bartleby, njerëz që në jetë nuk binin në sy dhe vdekja e të cilëve nuk meritonte një nekrologji. Jam lindur në vitin 1932, isha 10 vjeç gjatë luftës. Im atë ishte një emigrant kalabrez që fliste një anglishte të keq. Ocean City ishte një qytezë e djathtë, republikane. Nuk ishte New York, ishte Amerika fshatare super patriotike. Më dërgonte në zyrën e postës për t’ju dërguar pako kushërinjve në Calabria dhe aty ishin fotografitë e Hitlerit, japonezit Tojo dhe të Mussolini: armiqtë. Por unë kisha dy xhaxhallarë në ushtrinë e Mussolini. Im atë ishte amerikan ditën dhe italian natën. Ditën bënte veshje për amerikanët, mbante flamurin përpara dyqanit si të gjithë. Natën, në katin sipër dyqanit, ku edhe banonim, dëgjonte në radio lajmet mbi luftën dhe fliste një gjuhë tjetër. Si reporter kam parë dy anët e tim eti, ndershmërinë e tij të copëzuar, preokupimin tim për vëllezërit, por edhe për vetëveten, që ishte një shtetas amerikan, por pjesë e një ekzistence italiane shumë negative pse e shoqëruar  me fashizmin. E kam kuptuar luftën jo nga televizioni apo nga radio, por nga njerëzit që vinin në dyqan dhe fliste për racione, për fëmijë në ushtri ndoshta në Itali, për punën në një spital për veteranë të plagosur. Qenë askushë, nuk intervistoheshin, por për mua qenë zëri i një ere. Prandaj, kur jam bërë reporter, e kam parë historinë e njerëzve të zakonshëm».

Dhe fakti që xhaxhallarët e tu qenë nga ana tjetër?

«Kanë bërë një diferencë të madhe. Shikon shumë anë të një historie. Shikoj historinë nga njëra anë të Putinit përveçse të Zelensky. Nga ana e Xi përveçse e Biden. Nuk e shikoj Trump si të keq dhe Biden si hero: janë të dyja figura me difekte, por sot kjo është një dizavantazh: sepse sot në Amerikë duhet të jesh më një palë ose me tjetrën. Nuk do të mund të bëja reporterin sot. Nuk do të më botonin. Është një moment i tmerrshëm në Amerikë. Pikëpamjet e ndryshme në një demokraci? Nuk ekzistojnë».

Pjesa e dytë është për Sinatra.

«Super superylli, por unë doja të shkruaja për superyjet, më është dashur ta bëj. Kisha një vajzë një vjeçare, kisha një detyrë, si ti: ky budallai Trump, duhej ta bëja. Më është dashur të bëj Sinatra, sepse më mundësonte të bëja atë që doja vërtet: të shkruajë një pjesë autori nekrologjishë në “New York Times”. Por në fund Sinatra ishte edhe një antidot ndaj xhaxhallarëve të mi fashistë. Përvoja italo – amerikane ishte e njollosur me krime dhe nga Mussolini. Sinatra ishte personi i parë me origjinë italiane që u bë vërtet i famshëm në vitet e luftës, një person që e ka influencuar thellësisht identitetin italoamerikan dhe, për pasojë, edhe timen».

«Ta sjell aty?», e pyet Irma.

«Jo tani, ke thënë në 7 e 15 minuta, i përgjigjet Talese. Është 7 e 15 minuta?».

Ora shënon 7 e 6 minuta.

«Ok».

Talese ka prenotuar tek “Piccola Cucina”, disa blloqe larg. Gruaja e tij Nan, elegante edhe ajo, zbret nga kati i sipërm, e ndihmuar nga Irma deri në një karrige me rrota. Ka qenë një botuese e famshme: ka zbuluar veç të tjerëve Margaret Atwood dhe Ian McEwan. Është asaj që Gay ia ka kushtuar këtë libër. «Kam probleme ekuilibri, nuk mund të ecë. Përdor një bastun dhe e shtyjmë».

Në lokalin e mbushur dhe të zhurmshëm, ai porosit Martini e zakonshëm dhe i jep udhëzime për koktejlin e së shoqes. Informohet për emrin e kamarierit, Mario, dhe tenton një bisedë për Montepulciano — por Mario është meksikan. Nan porosit karpaçio: vjen peshku, besonte se ishte mish. «E shikon, është një skenë për të cilën mund të shkruash», shpjegon Talese: «Një pift pleqsh, një kamarier me të cilin nuk kuptohen… ka një zgjidhje, si në Amerikën e sotme».

Pas darke, Gay e shtyn Nan deri në shtëpi. E ndihmon të ngjitet nëpër shkallë, kalojnë përpara veprave të të dy vajzave të tyre, njëra piktore dhe tjetra fotografe, të varura nëpërr mure, dhe ngjiten akoma, në katin e parë. Ajo shtrihet në divan. Ne ulemi sërish për të folur.

Pse keni kaq shumë lule false në shtëpi?

«Pyesni atë».

Dhe Nan nga divani: «Sepse jemi këtu për pak. Do të largohemi nesër».

Jeni bashkë prej një jete, çfarë keni të përbashkët?

«Respektin. Unë nuk e kam humbur kurrë, as ajo. Njerëzit mendojnë se dashuria është seksi, seks nuk do të thotë asgjë. Njerëzit divorcohen pas një adulteri, por gjëja e vetme që ka vlerë është nëse e respekton personin tjetër. Mund të jesh Rita Hayworth, Madonna, Lady Gaga, Jane Fonda, nuk ka rëndësi. E respekton? Jo: ka mbaruar. Po? Nuk përfundon kurrë. Kam qenë me gratë më të bukura, big deal. Respekti zgjat gjithë jetës dhe ne kemi jetuar bashkë prej 66 vitesh, 64 nga martesa jonë në Romë. Dreqin sa gjatë. Më dëgjon? — thotë duke ju drejtuar Nan. — Nuk më dëgjon. Të zuri gjumi tashmë».

Bartha thotë se fashizmi, komunizmi dhe politically correct janë njëlloj.

«Është shumë konservator. Sot nuk mund t’i thuash këto gjëra».

Ka humbur «townhouse» e tij për shkak të këtyre ideve?

«Qëndrimi i tij e ka shkatërruar. Nuk është gjë e pazakontë për njerëzit e Luftës së Dytë Botërore: kanë një qëndrim ndryshme që nuk funksionon sot në vendin tonë, por ai e donte atë pronë, donte të kishte këmbët në tokë në botën e re dhe ia kishte arritur nëpërmjet kësaj ndërtese. Bartha ishte një hungarez i lindur në Rumani, punonte fort, nuk argëtohej, nuk shkonte kurrë në kinema, donte të kishte diçka  dhe të ishte dikushi. Ishte mjek dhe nuk është e lehtë të jesh një mjek i huaj në Shtetet e Bashkuara. Ishte një outsider. Një histori e trishtuar. Nuk mendoni se është një histori e trishtuar?».

Jo, është një histori e zakonshme. Ndoshta nuk është finalja: jo të gjithë hedhin veten në erë bashkë me shtëpinë e tyre, por outsider janë të shumtë.

«Është edhe një histori pronësie. New York është qyteti i pronave imobiliare, nën çdo ndërtesë ka një jetë tjetër, të tjera. Bartha nuk është më, ama dikur ishte, dikush ka ndërtuar në gërmadhat e tij, si romakët ndërtuan mbi grekët».

Ju uroj që libri të ketë sukses.

«Suksesi… Unë jam 91 vjeç, ajo 89… Po shkruaj një libër për martesën, A non fiction marriage, histori e intimitetit të një çifti në të njëjtën shtëpi, këtë, për 66 vjet».

Është antiBartha?

«Jo krejtësisht. Ndjenjë ekstreme posedimi. Krenari e lidhur me vendin. Bartha nuk donte të largohej. Kur është detyruar, e ka hedhur në erë shtëpinë e tij. Unë nuk jam detyruar kurrë ta lë shtëpinë. Nuk qemë të pasur, unë dhe Nan e kemi vlerë këtë vend duke punuar. Fillimisht nuk bënim shumë para, pastaj ka qenë i shumëshituri (The Kingdom and the Power në gazetarët e “rëndomtë” të “New York Times”, shënimi im.). Tani unë dë të vdes në këtë ndërtesë, ajo do të vdesë në këtë ndërtesë, vajzat tona do ta trashëgojnë dhe ka mundësi do ta hedhin në erë».

Shitja e një terreni bosh, siç mëson historia e Bartha, konvenion. Do të kalojmë nga aty, në rrugën drejt shtëpisë.

«E di se ku është. Bëj një foto».

(nga La Lettura)

Përgatiti

ARMIN TIRANA