Gazeta RD
Një bashkëbisedim me Erol Göka, psikiatër social dhe shkrimtar.
Psikologjia e turqve është një studim psikologjik me karakter historik. Del se turqit janë një popull luftëtar dhe nomad, një komb që e «transporton» qytetërimin më shumë sesa ta krijojë, një kolektivitet i bindur që e dashuron ekspozimin dhe pompozitetin. Nuk janë karakteristika paksa negative? Një turk i vetëm nuk vlen sa e gjithë bota?
Shikohet se nga pikëpamja juaj duhet të jetë kështu. Ka pasur kaq shumë botime kundër turqve gjatë viteve të fundit që kur lexuesi haset pjesërisht me punimet e mia që nuk na glorifikojnë, efektivisht mund të mendojnë: «Tani edhe kjo?». Librat e mi janë botuar në një periudhë ku kërkohej që turqit të kalonin kompleksin e tyre për një bandë piratësh dhe diskutohej futja e Nenit 301 të kodit penal. Disa personazhe që konsideroheshin si qesharakë i vinin në lojë të ashtuquajturit turq dhe qënien tonë turq në gazetat e tyre. Talleshin me sjelljen e popullit tonë, që mund të shpjegohet tërësisht nga kushtet socioekonomike dhe nga evolucioni historik. Praktikisht na është dashur të përballojmë një periudhë dekadence. Në harkun e 20 viteve, turqit që jetonin në Anadoll, të zhytur në traditën e tyre, kanë emigruar drejt qyteteve të mëdha. Kështu që kanë humbur modelet e tyre të sjelljes tradicionale, pa fituar të rinj. Ka qenë një mëkat i vërtetë që studimi im, frut i shumë viteve kërkime, është botuar në një periudhë ku qenë popullorë libra që përkëdhelnin njerëz që kërkonin të kapeshin pas jetës, por tani lexuesit e njohin orientimin shkencor të veprës dhe sinqeritetin e synimeve të mia. Më ka ardhur në grykë, dua ta heq velin. Si shkencëtar, është detyrimi im ta bëj të qartë realitetin. Edhe pse jam një intelektual turk, jam i anshëm, jam në favor të modernizimit të turqve dhe nuk besoj se modernizmi mund të denatyrojë. Do modernizohemi me mënyrën tonë, ashtu siç jemi islamizuar me mënyrën tonë. Është ajo që do të ndodhë, na pëlqen apo jo. Jam në favor të modernizimit të turqve pasi tashmë modernizmi përcakton orientimin e përgjithshëm të njerëzimit. Të gjitha kolektivitetet modernizohen. Është e nevojshme që turqit të procedojnë me shpejtësi drejt modernizimit, është në interesin e plotë tonin. Ajo që kërkoj të bëj me studimet e mia është të zbuloj pengesat që vendosen midis nesh dhe modernizimit, të shpjegojmë sesi mund të çlirohemi, të divulgojmë anët tona negative dhe të hapin një faqe sesi mund të ndryshojmë dhe transformohemi.
Ju thoni se shkujdesja e turqve kundrejt gjuhës së tyre është «një manifestim vetëdëmtues i tolerancës së tyre». Sipas interpretimit tuaj prej psikiatri, na mungon «vetëvlerësimi»? Kemi një lloj kompleksi inferioriteti? Nëse po, cila është prapatoka historike? Pse lëkundemi midis ekstremeve të mbivlerësimit dhe nënvlerësimit të vetëvetes?
Jo, nuk është tamam kështu dhe nuk mund të nxirret një konkluzion i ngjashlm nga ajo që kam thënë për moskokëçarjen ndaj gjuhës tonë. Ju gazetarët jeni shumë të përqëndruar mbi të tashmen. Nuk mund të harrojmë se në çdo periudhë historike turqit kanë kërkuar ta «dominojnë botën», sikur të mendonin se do të kishin qenë komod vetëm sikur ta kishin pushtuar të gjithë botën. Nuk ka rëndësi sesa jemi të trishtuar, vetëdija jonë e ëndërron këtë dominim, edhe tani, edhe kur një komunitet që ushqen një ambicie të kësaj natyre e kupton natyrën e gjendjes së saj në një moment të dhënë historik mund të bjerë pre e keqkuptimit dhe e zvjerdhjes. Është kjo ajo që nënkuptoj kur them se turqit lëkunden midis gjendjeve shpirtërore ekstreme dhe të kundërtave të tyre.
Si e përkufizoni identitetin turk? Cili është emëruesi i përbashkët? Gjeografia? Religjoni? Gjuha? Kush është turku?
Parasëgjithash duhet bërë e qartë se nuk mund të flitet për një «identitet turk» të veçantë. Aktualisht ekzistojnë të paktën dy identitete turke të ndryshme. I pari ka të bëjë me ata që jetojnë brenda kufijve të Republikës Turke dhe që sistemi ynë juridik i quan «qytetarë turq». I dyti mund të quhet si «identiteti etnik turk», që identifikon kë ndjehet etnikisht dhe historikisht turk. Në librat e mi e analizoj këtë kategori të dytë turqish, domethënë turqit etnikë dhe nëse më pyesni se cili është faktori që e dallon identitetin etnik turk, përgjigja ime është padyshim gjuha, turqishtja. Sa besimet e vjetra turke, aq edhe etnia janë shumë të rëndësishme, por është gjuha ajo që e përcakton këtë identitet dhe i mundëson transmetimin nëpërmjet gjeneratave. Personat që i quajmë etnikisht turq janë me fjalë të tjera ata gjuha mëmë e të cilëve është turqishtja. Të qenit turk nuk do të thotë t’i përkasësh një race, bëhet fjal për një çështje me rëndësi të madhe. Shumë akademikë në Turqi e barazojnë racën dhe etninë, por janë dy koncepte shumë të ndryshme. Etnia është e ndryshme nga raca, është një gjendje identitare e plazmuar nga gjuha mëmë dhe nga kredencat bazike që janë zhvilluar në aspektin e një kulture kolektive gjatë një harku kohor pafundësisht të gjatë.
Kush është «tjetri» për një turk? Kurdi? Armeni? Arabi? Amerikani? Europiani?
Turku ka dy tipe «tjetri». I pari janë tribùtë turke të afërta, domethënë turqit që nuk përkasin tribùsë së tij. I dyti është fuqia kryesore globale e epokës, pasi siç e kemi parë turqit kultivojnë dëshirën e pamposhtur për të dominuar dhe qeverisur botën. Këtë tip të dytë mund ta quajmë si «tjetrin absolut» tjetër, domethënë atë që i pengon turqit të dominojnë planetin, superfuqinë e momentit. Gjeneza e «tjetrit absolut» është sipas të gjitha gjasave frut i besimeve të vjetra të turqve, që e vendosin vetëveten në qendër të botës dhe kaãan – përfaqësuesin e Zotit të qiellit (Gök-Tanrı) – të tyre në drejtimin e njerëzimit. Megjithë kushtet e vështira mjedisore në të cilat kanë jetuar gjatë dhe gjendjes shpirtërore të gjeneruar nga ndjenja e rrethimit nga ana e masave kineze. Në mënyrë të pabesueshme pararendësit tanë mendonin se kinezët ishin pjesa tjetër e botës dhe se për të mibjetuar në kushte të vështira dhe të posedonin qytetërimin nuk kishin zgjedhje tjetër përveçse dominimit të botës së tërë. Sa dëshira e rrënjosur e hegjemonisë planetare, aq edhe shpirti luftarak janë farkëtuar nga kushtet e vështira materiale në të cilat është zhvilluar fenomeni turk. Këto karakteristika janë transmetuar nga gjenerata në gjeneratë, duke ravijëzuar një formë sjelljeje kolektive që ka mbijetuar deri në ditët tona. Kemi dashur gjithmonë ta dominojmë botën dhe për ta bërë kemi filluar duke nënshtruar vëllezërit tanë më të afërt. Fakti që «tjetri» ynë i parë janë turqit e tjerë bëjnë që historia jonë të jetë një epope luftërash vëllavrasëse. Ndërsa konceptualizimi i fuqisë dominuese si «tjetri absolut» ka krijuar gjithmonë probleme politikës tonë të jashtme. Tani kuptojeni se pse gjatë ndeshjeve të futbollit ulërijmë: «Europë, Europë, dëgjoje zërin tonë. E dëgjon trokëllimën e turqve në marshim?». Pse shumica e turqve i urren Shtetet e Bashkuara, pse librat e fantashkencës mbi luftërat midis Turqisë dhe Amerikës janë kaq popullore.
Ju theksoni se një prej aspekteve kryesore të psikologjisë së turqve ësht se nuk jemi afeksionuar kurrë me identitetin dhe gjuhën tonë. Theksimi i tepruar mbi «identitetin turk» nuk është në bazën e shumë kontradiktave që sot karakterizojnë rrethin tonë gjeografik?
Në virtyt të rolit të veçantë që kanë luajtur gjatë historislë, turqit janë jashtëzakonisht tolerantë ndaj qytetërimeve, feve dhe gjuhëve të tjera. Nganjëherë kjo tolerancë mund të ravijëzohet në indiferencë dhe çinteres dhe është pikërisht mbi këtë që e ngre tezën time në bazë të së cilës nuk jemi të afeksionuar pas gjuhës dhe identitetit tonë si komunitetet e tjera etnike. Në kundërshtim nga sa besohet, turqit nuk janë aspak fanatikë, as në profilin e etnisë, as të atijj të fesë, por në fund jemi edhe ne qenie njerëzore, edhe ne kemi një identitet etnik për të mbrojtur. Për sa realiteti është krejtësisht ndryshem turqit akoma sot konsiderohen fanatikë etnikë dhe fetarë në virtyt të një karakteristike tjetër të veçantë tyren. Për shkak të segmentimit të strukturales tonë sociale, nuk arrijmë që të çlirohemi nga sociopatia. Shoqëria jonë vazhdon të prodhojë mjaftueshëm mafiozë dhe banda sociopatësh, si edhe veprimet e këtyre grupeve përgjithësisht i atribuohen natyrës së turqve. Mund të kuptohet mirë se çfarë nënkuptoj nëse krahasojmë atë që ndodh në vendin tonë me atë që ndodh në pjesë të tjera të botës ku janë në zhvillim përplasje etnike dhe gjakderdhje.
Cila është rëndësia e nomadizmit në psikologjinë e turqve? Ju pohoni se kemi qenë nomadë deri dy shekuj më parë dhe për këtë qytetet tona ngjajnë me kantiere. Nuk kemi arritur akoma të çlirohemi nga ky instinkt nomad?
Jo dhe gjëja më e trishtuar është se nuk ka asnjë shpresë se do t’ia arrijmë në të ardhmen e afërt. Natyra dhe mentaliteti i nomadit janë krejtësisht të ndryshme nga ato të qëndimit. Do të na duhen shekuj për të fituar qasje urbane dhe sedentare. Kulturat e qëndrimit i kanë bërë të tyret nevojat e kësaj gjendjeje pas qindra vjetësh.
Është ky instinkt nomad arësyeja për të cilën pyetja e parë që ngremë është: «Nga vjen?».
Po, motivi për të cilën ia bëjmë këtë pyetje kujtdo është padyshim instinkti ynë nomad.
Sipas gjykimit tuaj gjendja nomade është arësyeja për të cilën turqit nuk kanë arritur kurrë të prodhojnë filozofi. Është i nevojshëm një aset banimi për të gjeneruar një prodhim filozofik? Apo, më mirë, është e mjaftueshme? Apo ka kaluar shumë pak kohë qysh kur kemi filluar të banojmë?
Nomadi mendon, por nuk prodhon mendim filozofik, pasi nuk ka nevojë. Përsiatja, mendimi filozofik, kërkojnë stabilitet. Duhen përqëndruar mendimet mbi argumente të përcaktuara dhe regjistruar. Vetëdija orale e nomadit, e livzshme si trupi i tij, nuk e paralajmëron nevojën për një migrim mendor. Konsiderohet e mjaftueshme vendi dhe koha të cilën jeton, pa nevojën e memorizimit të atyre të mëparshmeve. Veç kësaj, nomadi nuk ka një prirje të madhe drejt shkrimit. Kultura e tij është orale, parapëlqen bisedimin. Mendja e njerëzve që jetojnë në një kulturë orale funksionon në mënyrë shumë të ndryshme nga ajo e njerëzve që jetojnë në një kulturë të mbështetur me shkrimin. Është ky motivi për të cilin në historinë e mendimit dhe filozofisë nuk ka pasur kurrë një mendimtar turk në gjendje të shprehë atë që për ne është unike apo të afirmohet si turk. Sigurisht, në historinë e islamit ka pasur mendimtarë të mëdhenj me origjinë turke si al-Fåråbø dhe Ibn Sønå (Avicena, shënimi im.), por me të drejtë nuk konsiderohen si mendimtarë turq nga momenti që prodhimi i tyre futet në kuadrin e traditës filozofike islamike.
Mentaliteti nomad nuk sjell asnjë edhe një ndjenjë konstante ankthi? Perceptimi i mospasjes së një vendi tënd në botë, i mosprovimit të një ndjenje përkatësie drejt asnjë vendi?
Patjetër. Të jetuarit si nomad nënkupton të jetosh një gjendje konstante ankthi. Disa shkrimtarë romantikë e adhurojnë nomadizmin sepse jeta si nomad është e zhytur tek natyra, por e bëjnë nga injoranca, sikur të provonin se ky stil jetese nuk do të zgjaste një ditë të vetme.
Sipas jush turqit çinteresohen për çka të tjerët thonë për ta. Sepse i perceptojnë të kotë apo pse ndjenja e vlerës e jona nuk është imanente, por transhendente?
Jo, ky qëndrim nuk i detyrohet një ndjenje kotësie, por një kodi kulturor. Ne turqit i përkasim kulturës parakapitalitste të potlaç. Edhe turqit më borgjezë nuk mendojnë në mënyrë racionale, siç e imponon logjika e tregut. Të pasur apo të varfër, bëjmë atë që bëjmë për t’u ekspozuar, për t’u mburrur.
Pse turqit preferojnë bisedën ndaj leximit?
Për të lexuar duhet të jesh i alfabetizuar dhe për të qenë i alfabetizuar duhet të jesh i aftë në shkrim. Ne i përkasim një kulture orale, pëlqejmë të flasim. Letrësia në fushë demonstron qartë se njerëzit që i përkasin një kulture orale kanë një strukturë cerebrale të ndryshme nga ajo e njerëzve që i përkasin një kulture të shkruar. Ne turqit nuk e kemi një prirje të spikatur për shkrimin. Duam që fëmijët tanë të lexojnë për t’u bërë burra, por nuk i atribuojmë rëndësi të veçantë leximit.
Ju nënvizoni se në 130 vitet e fundit turqit kanë regjistruar vetëm 2000 patenta dhe se asnjëra prej tyre nuk ka kontribuar në mënyrë të veçantë në zhvillimin shkencor dhe teknologjik global. Cili është motivi?
Kultura jonë orale dhe nomadizmi. Edhe pse kemi formuar shkencëtarë të rëndësishëm, nuk arrijmë akoma të shpikim asgjë. Kërkojmë të kapemi me qytetërimin bashkëkohor nëpërmjet formulës: «Ndiq më të mirin, më të fortin, më novatorin!». Nuk vëmë në zhvillim inciativa shkencore në kuptimin e plotë të fjalës, jemi ende skllevër të mentalitetit të transmetimit. I marrim produktet e qytetërimit bashkohor me kuti të mbyllur, pa e vrarë mendjen për aftësinë tonë për t’ përthithur. Ne i zhvillojmë në autonomi. Është për këtë që shkojmë masivisht në ekspozitat teknologjike të organizuara nga perëndimorët në vendin tonë dhe që i kalërojmë radhazi për të blerë dispozitivët e fundit teknologjikë. E pëlqejmë teknologjinë, por nuk kontribuojmë për zhvillimin e saj. Pavarësisht historisë tonë të gjatë dhe padyshim të lavdishme, siç ka bërë të njohur Talat Halman, jemi ndoshta vendi i vetëm që nuk mund të mburret për një shpikje të vetme shkencore apo një zbulim të vetëm gjeografik.
Ju theksoni se kultura orale është pengesa më e madhe për modernizimin dhe se një kulturë e tillë gjeneron një vetëdije sociale dhe të jashtme, jo një vetëdije individuale. Natyra e vetëdijes tonë varet edhe nga të tjerët?
Ekzston një lidhje midis shkrimit dhe interiorizimit të vetëdijes. Shkrimi të çon tek zhvillimi i një truri që na mundëson të shikojmë tek vetëvetja dhe tek të tjerët si qënie të dallueshme e të shprehjes së gjykimeve realisht objektive. Kurse në kulturën orale, vetëdija e brendshme varet nga zakoni apo nga rendi i krijuar. Kjo është ajo që e quajmë vetëdije të jashtme. Pra turqit janë në gjendje të ngrenë në këmbë ushtritë më të organizuara të botës, por jo të udhëheqë në trafik duke u respektuar reciprokisht.
Çfarë është kultura e potlaç? Dhe cila është rëndësia e saj në psikologjinë e turqve?
Kultura e potlaç është një koncept i përdorur për të përshkruar sistemet relacionale në botën parakapitaliste. Në turqish mund ta quajmë han-ı yaãma (banketi i plaçkitjes, shënimi im.). Në këtë kulturë bindja, lavdia, nderi, kotësia dhe pompoziteti janë më të rëndësishmit e racionalitetit merkantil. Për sa ka edhe aspekte pozitive si vëllazëria dhe solidariteti. Perëndimorët kanë luftuar për qidnra vjet për të kaluar nga kultura e potlaç në kapitalizëm. Kurse ne nuk e kemi kuptuar akoma se jemi zhytur deri në fyt në kulturën e potlaç.
Turqit avancojnë vërtet në shkallë sociale më lehtësisht se kombet e tjera? Pse mendoni që ekspozimi dhe pompoziteti janë një karakteristikë e psikogjisë tonë?
Edhe lehtësia me të cilën avancohet në shkallën sociale është një karakteristikë e kulturës së potlaç. Mungesa e një borgjezie të konsoliduar, shkëmbimi konstant i kontribuesve kryesorë fiskalë, fakti që kemi pasur gjithmonë një gjeneratë të re të pasurisht janë shembuj të qartë të kësaj dinamike. Pasioni për ekspozimin dhe pomopozitetin është në fakt një konstante, nga lindja tek martesa, nga shtëpitë që blejmë tek mënyra e tmerrshme me të cilën i arredojmë, nga konkurrenca për t’i dërguar fëmijët tani në shkollat e luksit tek ceremonitë funebër.
Si e shpjegoni faktin që në ambientin tonë gjeografik ka më shumë luftëra vëllavrasëse se në të tjerët?
Arësyet janë dy. E para është mentaliteti ynë luftarak, që na çon ta zgjidhim çdo problem duke e shkatërruar tjetrin. E dyta është se nuk kemi qenë kurrë në gjendje të zhvillojmë një qytetërim tonin. Deri tek republika, jemi mësuar gjithmonë të qeveriseshim nga tribùja më e fortë. U jemi bindur qeveritarëve tanë, por nuk i kemi konsideruar vërtet legjitimë. Për të realizuar idealin e madh turk dhe dominimin e botës, krerët tanë kanë shfaqur gjithmonë një tolerancë të spikatur ndaj qytetërimeve dhe komuniteteve të tjera, kjo ka shkaktuar zemërimin e tribùve që nuk qenë në pushtet.
Ju theksoni se takimi me islamin ka rijetëzuar strukturën sociale dhe politike të turqve, që përndryshe do të destinoheshin në shpërbërje. Në çfarë mënyre ka ndodhur ky proces?
Për shkak të paaftësisë tonë për ta mbrojtur gjuhën dhe identitetin tonë kemi rrjedhur në qytetërimet e tjera, deri kur nuk kemi hyrë në familjen islamike. Regjistrimet tona më të lashta na kujtojnë se disa prej stërgjyshërve tanë janë shkrirë, për shembull, me kulturën kineze dhe janë zhdukur. Turqit që nga veriu i Detit Kaspik janë drejtuar nga Perëndimi kanë avulluar në kuadër të qytetërimit kristian. Edhe ne do të kishim pasur këtë fund. Falë pajtimit të lehtë të saj si me besimet tona stërgjyshore, ashtu edhe me mentalitetin tonë luftarak, islami e ka penguar zhdukjen tonë. Pak kohë pas kovertimit në islam jemi bërë kombi guidë i botës myslimane, kemi filluar të luftojmë në emër të qyterimit islamik dhe kjo na ka dhënë mundësinë e zgjidhjes së problemeve tona themelore.
Por ju theksoni se edhe lufta vëllavrasëse, që do të duhej ta humbiste intensitetin pas konvertimit në islam, vazhdon deri në ditët tona dhe sot ravijëzohet në formën e përplasjes midis sunitëve dhe alevitëve. Më duket se ka një kontradiktë.
Jo, nuk ka asnjë kontradiktë. Kur turqit u konvertuan në islam, u krijua një situatë e pazakontë. Për herë të parë në historinë tonë «turqit e bardhë» dhe «turqit e zinj» u bashkuan në të njëjtin sistem besimesh, por segmentimi i strukturës tonë sociale nuk ndryshoi kaq vrullshëm. Në shtetet turke myslimane, ashtu si ajo e karakanidëve, e ghaznavidëve, e korazmëve, e selxhukidëve dhe e osmanëve tribùtë dominuese qenë sunite, ndërsa tribùtë e tjera – edhe për shkak të konflikteve në botën myslimane – u kapën pas besimeve të tre të vjetra dhe përqafuan kauzën e Aløsë dhe të shiizmit. Një frakturë e tillë theksohet më pas nga tentativa konstante e tribùve dominuese për t’i spostuar nomadët turkomanë në zonat e banimit të tribùve më të vogla. Akoma po jetojmë andrallat e këtij procesi.
Një pyetje të fundit: pse turqve u pëlqen kaq shumë të bëjnë piknik?
Mbi këtë temë mund të bëhen shumë vlerësime dhe secila prej tyre mund të jetë pjesërisht korrekte. Sipas meje besimet tona stërgjyshore luajnë rolin kryesor, siç në pjesën tjetër e shumë prej qasjeve tona. Duke dëgjuar apelin e traditave tona, aktualizojmë sakralitetin që u kemi atribuar gjithmonë pemëve, pyjeve dhe ujit nëpërmjet piknikeve.
(nga Limes)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
