Gazeta RD
Çfarë ka prapa polemikave mbi institucionin suprem gjyqësor të Amerikës. Nga skllavëria tek aborti, historia e transformimeve të saj
Një vendim i kontestuar i Gjykatës Supreme deklaron jokonstitucionale një normativë që mbi një temë jashtëzakonisht përçarëse ishte tashmë në fuqi prej rreth 40 vitesh. Krijohet kështu një mobilizim popullor që përcakton të ardhmen e Partisë Republikane dhe një klimë është e tillë se nëse në luftë civile shpërthen vërtet, me një milion të vdekur. Në fund konflikti 3 amendamente votohen, pikërisht për të penguar që Gjykata Supreme të mund të afirmojë sërish se parime të caktuara nuk janë në kushtetutë. Nuk është fantapolitikë, por histori e 165 viteve më parë. Faktikisht nuk po flasim për Dobbs v. Jackson Women’s Health Organization: vendimin me të cilin më 24 qershor SCOTUS, Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara, ka përmbysur atë vendimin tjetër Roe v. Wade me të cilin më 22 janar 1973 qenë gjykuar jokonstitucionalë ligjet e Texas që ndëshkonin abortin. Po flasim në fakt për Dred Scott v. Sandford: vendim i 6 marsit të 1857 në bazë të të cilit zezakët nuk qenë qytetarë të Shteteve të Bashkuara dhe ishte jokonstitucional vetë ai Kompromis i Missouri i 1820 në bazë të të cilit shtetet e veriut mund ta ndalonin skllavërinë. Një rezultat i zemërimit popullor kundër vendimit është rifillimi i aksioneve të armatosura dhe deri terroriste nga ana e një krahu të antiskllavëristëve ekstremistë eksponenti më i njohur i së cilës është John Brown, që më 2 dhjetor 1859 varet në shtetin Virginia. Një tjetër rezultat është rritja e Partisë Republikane, e ndërtuar më 20 mars të 1854 kinse për të kanalizuar protestën abolicioniste. Faktikisht më 6 nëntor të 1860 është zgjedhur president republikani Abraham Lincoln, që ulet në zyrë më 4 mars. Por qysh më 20 dhjetor South Carolina ka deklaruar shkëputjen, e ndjekur nga shtete të tjera. Më 6 shkurt Shtetet e Konfederuara të Amerikës adoptojnë një kushtetutë të përkohshme dhe më 12 prill fillon lufta, që do të vazhdojë deri më 9 maj 1865, dhe ku një prej këngëve më të njohura të ushtrisë nordiste do t’i kushtohet pikërisht John Brown.
Ironi e historisë: mbi këtë vetë Partia Republikane që atëhere udhëhoqi protestën kundër një vendimi jopopullor të Gjykatës Supreme, peshon tani akuzën se e ka shtyrë Gjykatën Supreme të marrë një vendim jopopullor, pse ka caktuar me presidentët e saj 6 anëtarë të 9 anëtarëve aktualë. Hedhje dhe pritje historike: me 7 kundër 2 qe vota e Dred Scott v. Sandford; me 7 kundër 2 qe edhe vota e Roe v. Wade. Ndërsa Henry Menasco Wade ishte avokati përfaqësues i Texas, Jane Roe në realitet quhej Norma McCorvey. E lindur në shtetin Louisiana në 1947 nga prindër cherokee dhe cajun; e martuar 16 vjeçare me një burrë të dhunshëm pas një fëmijërie të trazuar; shtatzanë me 2 vajza; e përdorur si rast simbol nga një ekip avokatesh feministe ndërsa është shtatzanë me të tretën. Por i dhanë një emër fals në emër të privatësisë dhe privatësia që efektivisht çelësi i vendimit. “Të gjithë personat e lindur apo të natyralizuar në Shtetet e Bashkuara dhe të nënshtruar juridiksionit përkatës janë shtetase të Shteteve të Bashkuara dhe të shtetit ku banojnë. Asnjë shtet do të bëjë apo do të vërë në ekzekutim një ligj të çfarëdoshëm që kufizon privilegjet apo imunitetet e shtetasve të Shteteve të Bashkuara; as nuk do të mund një shtet i çfarëdoshëm të privojë çdo person nga jeta, nga liria apo nga pronësia pa një proces në format e detyruara të ligjit; as t’i mohojë çdo personi nën juridiksionin e saj mbrojtjen e barabartë të ligjeve”, thotë në fakt Amendamenti i XIV, i propozuar më 13 qershor 1866 dhe i ratifikuar më 9 korrik 1868. SCOTUS përcaktoi se kjo “klauzolë procesi të drejtë” të jetë e përfshirë në një të “drejtë fshehtësie” themelore dhe në këtë privatësi do të përfshihet liria e një gruaje shtatzanë për të abortuar. Sigurisht, specifikonte Gjykata: një liri e bilancuar nga interesi i qeverisë për të mbrojtur shëndetin e grave dhe jetën paranatale të fetusit. Çra, pasojë e vendimit ishte se aborti duhej të lejohej për çfarëdo arësye që gruaja e do, deri në pikën ku fetusi bëhet në gjendje të mbijetojë jashtë uterusit mëmësor. 28 javë.
Kur në 2018 shteti Mississippi ka miratuar një ligj që e ndalonte abortim pas javës së 15, gjykatat federale e shkallës së ulët kanë pezulluar menjëherë ligjin, duke shkaktuar rekursin në Gjykatën Supreme, por tani 5 kundër 4, vetë Gjykata ka përcaktuar se e drejta e abortit nuk mbrohet nga kushtetuta e Shteteve të Bashkuara. Në praktikë, kalimi logjik proces = të drejtën e privatësisë = e drejtë aborti është konsideruar në ngjitje e vështirë mbi anë të gabuara, por kështu Gjykata Supreme ka hedhur poshtë Gjykatën Supreme! Nuk është hera e parë që ndodh. Le të kthehemi këshu tek Dred Scott: një skllav i vitlindjes 1799 me grua dhe dy vajza nga ana e tyre skllave, “pronësi” e një mjeku ushtarak që i ka mbajtur prej nja dhjetë vitesh në Illinois dhe Wisconsin. Si në rastin e Jane Roe – Norma McCorvey rasti i tij sponsorizohet nga një lob që dëshiron të krijojë një precedent. Kur vejusha e oficerit e refuzon ofertën e tij për ta çliruar në një pagesë në para, Dred i drejtohet gjykatës, duke shpjeguar se duke qenë se kishte banuar në territore ku skllavëria është e ndaluar duhet t’i njihet jo vetëm liria për të dhe për familjen e tij, por edhe disa rrogave të prapambetura. Gjëja shkon në gjykatë për 11 vite të mira, deri nuk nuk shkon në Gjykatën Supreme. Presidenti James Buchanan u kërkon gjykatëve që të mos marrin vendime që mund të shkaktojnë atë shkëputje që sudistët ekstremistë evokojnë tashmë prej vitesh. Gjykata e prapëson, duke i shpjeguar se Scott nuk ka as të drejtën që t’i drejtohet gjykatës, por shkon më tej akoma, duke përcaktuar se skllavëria nuk mund të ndalohet në asnjë shtet. E bukura është se ndërkohë vejusha e pamposhtur është martuar me një abolicionist, që do të ishte i gatshëm ta çlironte familjes Scott, sikur të mos ishte rasti që ka ecur tashmë përpara i vetëm. 81 ditë më pas “vendimit më të keq në historinë e Gjykatës Supreme” familja Scott bëhet e lirë, më 26 maj. Dred gjen edhe nj vend pune si hamall, por fatkeqësisht për të vdes nga tuberkulozi në kokë pas vetëm 16 muajsh: më 17 shtator 1858. Saktësisht si tani, disa gjykata lokale nuk po i binden SCOTUS me bllokimin e ndalimit të ndërprerjes së shtatzanësisë, atëhere legjislatorët dhe gjykatat supreme e shteteve të Veriut bënë sikur vendimi të mos ishte dhënë kurrë. Shkoi kështu në luftën civile dhe kur nuk kishte mbaruar akoma, më 31 janar 1865, u miratua Amendamenti i XIII që hyri në fuqi më 6 dhjetor 1865 dhe që e deklaronte skllavërinë të abroguar.
Tre vite më pas arriti ai Amendamenti i XIV të cilit ju apelua edhe Roe v. Wade dhe sipas të cilit të gjithë të lindurit dhe të natyralizuarit në Shtetet e Bashkuara janë qytetarë të tyre dhe më 2 shkurt të 1870 hyri në fuqi ai Amendament i XV në bazë të të cilit “e drejta e votës e qytetarëve në Shtetet e Bashkuara nuk mund të mohohet apo kufizohet nga Shtetet e Bashkuara apo nga çdo shtet për shkak të racës, të ngjyrës apo të gjendjes së mëparshme të skllavërisë”. Me pak fjalë, SCOTUS kishte thënë se “në aasnjë pjesë të kushtetutës nuk është e shkruar se zezakët janë qytetarë” dhe atëhere Kongresi e shkruan tre herë. Dikush propozon që edhe sot të bëhet një amendament mbi abortin. Nuk do të ishte krejtësisht korrekt të asimilohej lobi aktual abortist në trashëgimtar të lobit aolicionist, pasi në realitet edhe shumë antiabortistë konsiderohen trashëgimtarë të antiskllavëruesve. Pikërisht pjesërisht prej një precededentit të një vendimi të kontestuar, paraleli vlen edhe për konstatimin se Gjykata Supreme nuk është aspak një organizëm që “thotë fjalën e fundit”, por mund të ndryshojë pozicion. Për shembull, përsa i përket racës, pasi ka pohuar në 1857 se zezakët nuk mund të ishin qytetarë, në 1880 përcaktoi në të kundërtën se nuk mund të përfshiheshin në juri si zezakë. Shumë e vërtetë: ndërkohë qenë tre amendamentet e cituar, por në 1886, duke pritur rekursin e një kinezi të cilit në San Francisco i patën mohuar liçencën për një lavanderi, SCOTUS shton edhe parimin e mosdiskriminimit që u zbatohej edhe joqytetarëve, por në 1896 në rekursin e Homer Plessy, i përzënë nga një vagon treni vetëm për të bardhët prej motivit që njëri prej 8 stërgjyshërve të tij kishte qenë zezak, u përgjigj se segregacioni ishte legjitim. “Të ndarë, por të barabartë”: nëse ka vende në tren edhe për të zinj, nuk shkelet asnjë parim barazie!
Por në 1938 Gjykata saktësoi se “të ndarë, por të barabartë” nuk mund të garantohej nëse shteti paguante për të dërguar zezakët në institucione arësimore të shteteve të tjera. Duhej t’i ofronte në territorin e saj, edhe pse të segreguar. Në 1944 heksoi se zezakët kishin të drejtën e votës në primare dhe imponoi të drejta të barabarta edhe në përfaqësitë sindikale. Në kompensim, në të njëjtin vit një tjetër vendim juridik legjitimoi rendin e internimit për qytetarët me origjinë japoneze pas Pearl Harbor. Por në 1946 Gjykata kap segregacionin nëpër autobusë. Në 1948 ndalon klauzolat raciale në kontratat imobiliare. Në 1950 ndalon diskriminimet nëpër hekurudha. Në 1954 sqaron se edhe ndaj hispanikëve dhe etnive të tjera zbatohen dispozita antidiskriminim fillimisht të menduara për zezakët dhe deklaron sërish antikonstitucionale shkollat e segreguara me dy vendime. Në Jug bëjnë rezistencë, duke parë që segregacioni nëpër autobusë duhet të deklaorhet sërish antikonstitucional në 1955, në 1956 dhe në 1960. Duhet që qeveria federale të dërgojë trupa për tëgarantuar tejkalimin e segregacionit në Jug dhe duhet pritur 1967 dhe dalja e filmit “Gjeni kush vjen për darkë?” që Loving v. Virginia të shpallë antikonstitucionalë ligjet që ndalojnë martesat ndërracore. Është dy vjet pas një vendimi që deklaron antikonstitucional ndalimin e kotraceptivëve, por do të duhen pesë vite të tjera që të shtohet se nuk mund t’u ndalohen kontraceptivët çifteve të pamartuar. Edhe këtu thërritet në lojë privatësia. U bujshëm përmbysja midis asaj Bowers v. Hardwick, ku në 1986 5 gjykatës kundër 4 përcaktuan se një ligj antisodomo i Goergia është kushtetues, dhe asaj Lawrence v. Texas të 2003 ku thuhet e kundërta. Gjithmonë për të drejtën e privatësisë. Në 2013 deklarohet antikonstitucionale diskriminimi ndaj martesave homoseksuale, pas një rekursi të një gruaje banore e New York që pasi ishte martuar me shoqen e saj në Kanada kishte mbetur vejushë dhe kishte refuzuar shmangien nga taksa e suksesionit të parashikuar nga ligji federal në favor të bashkëhsortit mbijetues. Në 2015 Obergefell v. Hodges shpall antikonstitucional mosparashikimin e martesave homoseksuale dhe në 2020 Bostock v. Clayton County e shtrin tek geit mbrojtjen kundër diskriminimit ndaj punës.
Me pak fjalë, vetë Gjykata sot e përmendur se është reaksionare prej vendimit të abortit është në fakt progresiste në lëmin LGBT, por mbi armët, ajo New York State Rifle & Pistol Association Inc. v. Bruen që më 23 qershor ka abroguar ligjin kufizues mbi armët e shtetit New York shënon në përmbysje të plotë të atij vendimi të 1876 sipas të cilit, përderisa qëllimi i Amendamentit të II është ai i kufizimit të qeverisë federale, nuk buron aspak një e drejtë e pakushtëzuar për mbajtjen e armëve. Në të njëjtën linjë, në 1886 është gjykuar konstitucionale një ligj i Illinois që u ndalon privatëve të krijojnë milici, dhe në 1939 qeveria federale autorizohet të kufizojë aksesin ndaj armëve që nuk kanë “asnjë raport të arësyeshëm me ruajtjen apo efikasitetin e një milicie të mirërregulluar”. Domethënë, automatike dhe të rënda. Vetëm në 2008 District of Columbia v. Heller ka garantuar të drejtën e mbajtjes së armëve edhe jo të lidhur me shërbimin në një milici të autorizuar dhe në 2010 McDonald v. City of Chicago ia ka bashkangjitur deri këtë të drejtë të njëjtës ruajtje të privatësisë të thirrur në lojë për abortin dhe geit. Akoma, në 1927 është autorizuar një sterilizim i detyruar i të pamundurve më pas e ndaluar nga një ligj i 1990. I njëjti dënim me vdekje është pezulluar në 1972 dhe sërish i autorizuar në 1976, por në fund, sikur të mos ishte pikërisht kjo aftësi kamaleonike sekreti i jetëgjatësisië së një institucioni të krijuar më 1789? Me përshtatje të ndryshme, të gjitha gjykatat kushtetuese sot ekzistuese në botë vijnë nga aty. Megjithatë, kur u krijua nuk ishte krejtësisht e qartë se për çfarë duhej të shërbente. I pari Chief Justice, John Marshall ishte eksponent i të njëjtës Parti Federaliste që qeverisi për tre mandatet e para. Por në 1801, kur Adams mundet nga demokrati Thomas Jefferson, përpara se të largohet nga Shtëpia e Bardhë bën një breshëri emërimesh midis të cilit atë të gjykatësit federal për William Marbury. Jefferson urdhëron sekretarin e Shtetit James Madison të mos ia caktojë. Marbury i drejtohet Marshall, shokut të tij të partisë. Marshall kupton se nëse jep urdhërin dhe Madison nuk bindet, për Gjykatën është fundi. E riadreson çështjen në mënyrë mjeshtërore. Faktikisht, nga njëra anë thotë se ka një kontrast midis ligjit sipas të cilit Gjykata duhet të vendosë në shkallë të parë dhe kushtetutës. Kështu, Gjykata nuk mund të vendosë, por vendos kështu se kjo ka të drejtën e përcaktimit të konstitucionalitetit të ligjeve. Judicial Review.
Është e njëjta aftësi për t’u përshtatur që kthehet në momentin e përplasjes së ashpër midis Gjykatës dhe Franklin Delano Roosevelt, që në përgjigje të shpalljeve të ndryshme të jokonstitucionalitetit të masave të New Deal kërcënon për një reformë që mund të emërojë një gjykatës ti ri çdo herë që një prej të moshuarve mbush 70 vjeç. Vetë partia e tij përçahet, por në këtë pikë mazhoranca republikane e Gjykatës kupton se duhet të bëjë lëshime. Jo vetë asnjë prej gjykatësve nuk dorëhiqet, por konservatorët e mbetur zbuten. Epokale është sidomos ndryshimi i papritur i linjës mbi rrogën minimale e Owen Roberts në 1937, mbi të cilën një humorist krijon një batutë në rimë që ka hyrë në histori: “The switch in time that saved nine”. Ndryshimi në kohë që i shpëtoi të nëntë.
(nga Il Foglio)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
