Ujqit e Stanislav

Në 2017 u dërgova të merrja pjesë në Pen International Congress në Leopoli. Pranova për shumë arësye, njëra prej të cilave krejtësisht personale. Gjyshi im lindi në një qytet vetëm 2 orë në jug të Leopolit dhe nga aty emigroi në Shtetet e Bashkuara rreth 1900. Më ofrohej kështu rasti që të vizitoja vendin që dikur quhej Stanislaw apo Stanislav dhe që në 1962 u ripagëzua Ivano-Frankivsk dhe është bërë një qytet i lulëzuar me mbi 200000 banorë. Dy vite më par, në ditët e para të pandemisë, shkrova një artikull që ndjek dhe që rrëfen ditën e jashtëzakonshme që kalova në Ivano-Frankivsk në 2017. Tani që pushtimi rus i Ukrainës ka hyrë në muajin e tij të dytë, me një vijueshmëri tmerresh dhe shkatërrimesh të një mase që në Europë nuk shikohej nga Lufta e Dytë Botërore, e konsideroj këtë artikull të shkurtër si një lloj paralajmërimi të asaj që do të ndodhte. Deri më tani, domethënë deri më 24 mars 2022, Ivano-Frankivsk është bombarduar dy herë dhe kushedi se çfarë do të ndodhë në javët dhe në muajt në vazhdim.

Një ngjarje duhet të jetë e vërtetë që të konsiderohet e tillë apo duhet besuar tek ajo që e bën në vetëvete të vërtetë, edhe pse nuk ëlshtë verifikuar? Dhe nëse, pavarësisht përpjekjeve për të zbuluar nëse ngjarja ka ndodhur, arrijmë në një rreth të mbyllur dhe nuk arrijmë të dijmë nëse ngjarja që na kanë treguar në taracën e një kafeneje në qytetin Ivano-Frankivsk, në Ukrainën perëndimoire, është një fakt historik pak i njohur, por i verifikueshëm, apo një legjendë. Një mburrje apo një zë e pabazuar i përcjellë nga babai tek biri? Apo, më mirë akoma: po sikur historia të rezultonte aq e fortë dhe tronditëse sa të na linte me gojë hapure prej mrekullisë dhe të kuptonim se ka ndryshuar, pmriërosuar apo thelluar kuptimin tonë të botës, ka rëndësi nëse është e vërtetë apo jo?

Në 2017 shkova në Ukrainë. Impenjimet e mia më çonin në Leopoli, por përfitova nga një ditë e lirë për të bërë një udhëtim 2 orësh dhe kaluar një pasdite në Ivano-Frankivsk, qyteti ku nga 1880 kishte lindur gjyshi im nga babai. Nuk kisha motive të tjera për të shkuar përveç kureshtjes apo një lloj nostalgjie gjysmëartificiale, pasi në fakt nuk e kam njphur gjyshim tim dhe nuk di asgjë lidhur me të. Vdiq 28 vite përpara se të lindja unë dhe ka mbetur një hije në një të kaluar të papërshkuar dhe të pakujtuar. Ndërsa i afrohesha qytetit që në fund të shekullit të XIX apo fillimit të atij të XX ai kishte lënë, kuptoja se vendi ku kishte kaluar fëmijërinë dhe adoleshencën nuk ishte më ai ku do të kaloja pasditen. Megjithatë kisha dëshirë që të shkoja. Duke reflektuar akoma për motivet që po e bëja, nuk gjeta përveç një fakti të verifikueshëm: të kaloja tokat e përgjakura të Europës Lindore, në qendër të masakrës së shekullit të XX. Nëse ai njeri – hije të cilit i detyrohesha emrin tim të mos kishte lënë përpara atëheres këtë pjesë të botës, nuk do të kisha lindur kurrë. Ajo që dija tashmë më parë ishte se përpara se të bëhej Ivano-Frankivsk, në 1962 (në nderim të poetit ukrainas Ivan Franko), ai qytet i vjetër 400 vjeçar njihej si Stanislawów, Stanislau, Stanislaviv dhe Stanislav, sipas faktit se ndodhej nën dominimin polak, gjerman, ukrainas apo sovjetik. Nga qytet polak ishte bërë habsburgas, domethënë austro – hungarez në dy vitet e para të Luftës së Parë Botërore, më pas rus, ukrainas për një periudhë të shkurtër, polak, sovjetik (nga shtatori i 1939 deri në korrikun e 1941), qytet i kontrolluar nga gjermanët (deri në korrikun e 1944), qytet sovjetik dhe tani, në vijim të rënies së Bashkimit Sovjetik më 1991, ukrainas. Në kohën e lindjes së gjyshit tim popullsia ishte prej 18000 banorësh dhe në 1900 (vit i përafërt me largimin e tij) jetonin rreth 26000 banorë, më shumë se gjysma e të cilëve qenë hebrenj. Në aktin e vizitës time popullsia kishte arritur në 230000 banorë, por gjatë viteve të pushtimit nazist banorët qenë midis 80000 dhe 95000, gjysma prej të cilëve hebrenj. Dija se vjeshtën e mëpasme të pushtimit gjerman të verës së 1941, 10000 hebrenj qenë mbledhur dhe pushkatura në varrezën hebraike dhe në dhjetor hebrenjtë e mbetur qenë mbledhur në një geto, nga e cila 10000 të tjerë që dërguar në kampin e shfarosjes së Belzec në Poloni dhe më pasë, në radhë për një, nga pesë, nga njëzet, gjatë gjithë 1942 dhe fillimit të 1943, gjermanët i kishin marshuar hebrenjtë e mbijetuar të Stanislau në pyjet që rrethonin qytetin dhe i kishin pushkatuar, deri sa nuk kishte mbetur më asnjë: dhjetëra mijëra njerëlz të vrarë me një plumb pas qafe dhe më pas të varrosur nël varre të përbashkëta, të gërmuara nga vetë viktimat përpara se të vriteshin.

Një zonjë e sjellshme që kisha njohur në Leopoli u mor me organizimin e udhtimit tim dhe, pasi që ishte lindur dhe rritur në Ivano-Frankivsk dhe jetonte akoma, e dinte se ku të shkonteë çfarë të shikoja dhe deri guxoi të më gjente një person që të më shërbente si shofer. Ky, një i çmendur dhe shpërfillës i rrezikut, ja plasi përgjatë superstradës së ngushtë me dy korsi sikur po bënte një provë për stuntman në një film me makina, duke i tejkaluar me rrezik të madh të gjitha makinat që kishim përpara, duke u hedhur edhe në korsinë e kundërt anipse makina të tjera na vinin përballë. Gjatë udhëtimit mendova shunmë herë se ajo pasdite e errët dhe me re e ditës së parë të verës së 2017 do të ishte e fundit e imja mbi Tokë dhe mendoja sesa ishte ironi, por edhe pabesueshmërisht me vend, që kisha bërë gjithë atë rrugë për të shkuar e parë qytetin që im gjysh kishte lënë më shumë se 100 vite më parë, për të vdekur pastaj përpara se të arrija. Për fat trafiku ishte i pakët, një përzierje makinash të shpejta dhe kamionësh të ngadaltë dhe, në një pikë, deri një karrocë e tërhequr nga kuaj plot me në tufë të madhe më tërshërë, që lëvizte sa 1/10 e kamionëve më të ngadaltë. Gra të bëshme dhe me këmbë të trasha me shalle në kokë ecnin rrugës duke mbajtur qese plastike plot me ushqime. Përveç qeseve të plastikës, mund të ishin figura të 200 viteve më parë, fshatare të Europës lindore të ngecuara në një të kaluar kaq të lashtë sa të kishin mbijetuar deri në shekullin e XXI. Kapërcyem rrethinat e një dyzine qytetesh të vogla, dhe, midis njërit dhe tjetrit, në anët e rrugës ekzistonin fusha të mëdha të sapokorrura. Pastaj, rreth 2/3 e rrugës, peizazhi rural transformohej në një tokë të askujt e dominuar nga impiante industriale, shembulli më spektakolar i së cilës ishtze centrali elektrik gjigand që papritmas u shfaq përpara nga e majta. Nëse nuk e kujtoj keq, zonja e sjkellshme në makinë më tha se instalimi masiv furnizon Gjermaninë dhe vende të tjera të Europës perëndimore pjesëm më të madhe të elektricitetit të tyre. Këto janë kontradiktat e këtij shteti kushinetë të gjatë 800 milje, i mbyllur në tokat e masakrës midis Lindjes dhe Perëndimit: nga njëra anë Ukraina që furnizon me elektricitet për të ndezur dritat dhe bërë të funksionojnnë pajisjet, nga ana tjetër vazhdon të derdhë gjak për të mbrojtur territorin e saj gjithnjë e më të ngushtë dhe të luftuar.

Ivano-Frankivsk rezultoi një vend tërheqës, një qytet që nuk kishte asnjë ngjashmëri me gërmadhat urbane në shpërbërje që kisha imagjinuar. Retë qenë shpërndarë pak minuta përpara ardhjes tonë, dielli shkëlqente dhe dhjetëra njerëz  shëtisnin nëpër rrugët dhe sheshet e qytetit. U godita nga rendi dhe nga pastërtia, nga fakti që nuk ishte një qetet provincial i rënë e bllokuar në të kaluarën, por një qytet i vogël bashkëkohor me librari, teatra, restorante dhe një përzierje të pëlqyeshme arkitekture të re dhe të vjetër, me ndërtesa dhe kisha që i përkisnin shekullit të XVII dhe XVIII, të ndërtuar nga themeluesit polakë dhe nga dominuesit e tyre habsburgas. Do të më pëlqente të shëtisja për 2 apo 3 orë dhe më pas të kthehesha, por zonja e sjellshme që kishte orkestruar vitzitën e kuptoi se kisha shkuar aty edhe prej gjyshit tim dhe, pasi ai ishte ishte hebre, mendoi se do të më kënaqte të flisja me rabinin e vetëm e mbetur në qytet, liderin e sinagogës së fundit të mbetur në Ivano-Frankivsk, një ndërtesë solide e viteve të para e shekullit të XX që në një farë mënyre kishte arritur ta tejkalonte me pak dëm Luftën e Dytë Botërore, të gjitha të riparuara prej kohësh. Nuk kisha objeksione të flisja me rabinin, nga momenti që ishte personi i vetëm që mund të më thoshte diçka për familjen time, të asashj hordhie paemër stërgjyshërish të padukshëm që qenë shpërndarë, patën vdekur dhe më pas qenë zhdukur nga mbretëria e së njohshmes, pasi thuajse me siguri dokumentat e tyre të lindjes qenë shkatërruar për shkak të një bombe, të një djegieje apo prej firmës së ndonjë burokrati tejet të zellshëm në ndonjë moment të 100 viteve të fundit. Folja me rabinin ka mundësi do të ishte e kotë, një nënprodukt i nostalgjisë gjysmëartificiale që më kishte sjellë në qytet, por nga momenti që nuk kisha synim të kthehesha, çfarë të keqeje kishte që ngrija ndonjë pyetje dhe të shikoja se për ndonjërën prej tyre kishte përgjigje?

Nuk gjeta përgjigje. Rabini mjekrosh më priti në zyrën e tij, por përveç se të më tregonte atë që tashmë e dija — se Auster ishte një emër i rëndomtë midis hebrenjve të Stanislav dhe jo tjetërkund – dhe më pas të sorollatej shkurtimisht duke më përmbledhur një histori lufte mbi një grua me emrin Auster që i kishte shpëtuar kapjes nga gjermanët duke qëndruar e fshehur në një vrimë për 3 vjet dhe kur kishte dalë ishte e çmendur dhe kishte mbetur e tillë për pjesën tjetër të jetës së saj, nuk pati informacione të tjera për të më dhënë. Ishte një njeri shumë nervoz që gjatë bisedës tymosi njëra pas tjetrës cigare super të buta, duke i shuar pas pak thithjesh dhe duket nxjerrë një tjetër nga një qese plastike mbi skrivani; nuk qe veçanërisht as i sjellshëm, as i pasjellshëm, por thjesht i hutuar. Kishte gjëra të tjera në kokë sa për të treguar interes ndaj vizitorit amerikan apo zonjës që kishte organizuar takimin. Sipas pjesës më të madhe të burimeve, sot në Ivano-Frankivsk nuk ka më shumë se 200 – 300 hebrenj. Nuk dihet mirë sa prej tyre janë praktikues apo asistojnë në funksionet e sinagogës, por nga një vizitë e shpejtë në sinagogë përpara se ta takoja rabinin, mu duke se frekuentohej nga pak persona. Për një rastësi të pastër, kur arrita ishte Rosh Hashanah, viti i ri hebraik dhe një prej ditëve më të shenjta të kalendarit liturgjik dhe vetëm 15 persona ndodheshin në tempull për të dëgjuar zërin e shofar që inauguron vitin e ri, 13 burra dhe 2 gra. Në ndryshim nga Europa perëindimore dhe Amerika, kur në këto raste burrat veshin kostume të errëta dhe kollare, këtu mbanin veshur xhaketa najloni dhe në kokë kishin kapele bjezbolli të kuqe dhe të verdha.

Dolëm dhe shëtitëm përgjatë qytetit për 1 orë e gjysëm. Zonja e sjellshme kishte organizuar për në katër takimin me një person tjetër, një poet nga Ivano-Frankivsk që kishte kaluar vite duke studiuar historinë e qytetit, por kishim ende kojë për të eksploruar vende të tjera që nuk i kishim parë. Dielli shkëlqente dhe në këtë dritë të bukur arritëm në një shesh të madh të hapur dhe i gjendëm përballë Katedrales së Ringjalljes së Krishtit, një kishë baroke e shekullit të XVIII e konsideruar struktura më e bukur habsurgase e viteve ku Ivano-Frankivsk njihej me emrin Stanislau. Si në rastin e kishave dhe katedraleve të tjera shumë të bukura që kisha vizituar në shtete dhe qytete të Europës perëndimore, kur hyra mendoja se do të ishte thuajse bosh, se do të gjeja vetëm ndonjë turist të armatosur me makinën fotografike. Gabohesha. Në fund të fundit nuk gjendeshim në Europën perëndimore, por në kufirin ekstrem perëndimor të asaj që dikur kishte qenë Bashkimi Sovjetik, në një qytet të ndodhur në krahinën e Galicisë, në ekstremitetin lindor të ish Perandorisë Austrio – Hungareze, dhe katedrales, që nuk ishte katolike romake apo ruso – ortodokse, por greko – katolike, ishte plot me njerëz: jo me turistë apo studiues të arkitekturës baroke, por me qytearë vendas të ardhur që të luteshin, të meditonin, të flsinin me vetëveten apo me të Plotfuqishmin në atë hapësirë të gjerë guri me dritën e fundit të verës që filtronte nga vetratat. Duhej të ishin 100, ndoshta 200 persona, dhe ajo që më goditi më shumë në atë turmë të shumtë dhe të heshtur qe se pashë shumë të rinj: rreth gjysma e të pranishmëve përbëhej në fakt nga burra e gra pak më shumë se 20 vjeçarë, të ulur nëpër stolat me kokën e ulur apo të gjunjëzuar me duart e bashkuara, kokën engritur lart dhe me sytë e fiksuar nga drita që vinte prej vetratave.

Ishte si çdo pasdite e javës, pa asgjë për ta dalluar nga një ditë tjetër, përveç motit jashtëzakonisht të bukur, dhe atë pasdite rrezatuese Katedralja e Ringjalljes së Krishtit ishte e mbushur me të rinj që nuk ishin as në punë, as ulur në kafenetë e jashtme, por të gjunjëzuar në dyshemenë e gurtë me duart e kapura së bashku dhe kokat e tyre u kthyen lart në një qëndrim lutjeje. Në fillim rabinët pinë duhan, kapelet e verdha dhe të kuq të bejsbollit; tani kjo. Kështu që m’u duk krejt e natyrshme që poeti ishte budist. Jo, ai nuk ishte një i konvertuar në Epokën e Re, i cili kishte lexuar disa libra mbi Zenin, por një i aftë për një kohë të gjatë që kthehej nga një qëndrim katërmujor i kohëve të fundit në një manastir në Nepal, një njeri serioz. Një poet dhe gjithashtu një studiues i qytetit ku ka lindur gjyshi im. Ai ishte një djalë i madh dhe i madh me duar të mëdha dhe sjellje të afrueshme, sy të lehtë dhe reflektues, të veshur me rroba evropiane; ai përmendi vetëm në kalimin e angazhimit të tij budist. Kjo ishte një shenjë inkurajuese për mua, e cila më bëri t’i besoja, të mendoja se mund të mbështetesha tek ai për të njohur disa fakte të vërteta. Takimi u zhvillua vetëm dy vjet e gjysmë më parë, por gjëja e çuditshme është se edhe pas një kohe kaq të shkurtër, dhe megjithëse e kam menduar pothuajse çdo ditë që atëherë, nuk më kujtohet asnjë gjë për atë që më tha për qytetin para se të fillonte të fliste për ujqërit. Kur ai filloi të tregonte atë histori, çdo gjë tjetër u zhduk. Ujqërit janë kulmi i makthit, përfundimi përfundimtar i budallallëkut që çon në shkatërrimin e luftës.

Ishim ulur në taracën e një kafeneje me pamje nga sheshi më i madh në qytet, zemra e Stanislau-Stanislav-Ivano-Frankisvk, një hapësirë e madhe e përmbytur nga dielli, pa makina, e mbushur me njerëz që ecnin në të gjitha drejtimet dhe që, në kujtimet e mia, nuk lëshonin asnjë tingull; një turmë e heshtur që po kalonte para meje ndërsa dëgjoja poetin të tregonte historinë. Tashmë kisha vendosur se e dija se çfarë i kishte ndodhur gjysmës judaike të popullsisë mes viteve 1941 dhe 1943, por kur në korrik të vitit 1944 ushtria sovjetike mbërriti për të pushtuar qytetin, vetëm gjashtë javë pas zbarkimit të aleatëve në Normandi, jo vetëm që gjermanët tashmë kishin ikur, por edhe gjysma tjetër e popullsisë ishte zhdukur. Të gjithë kishin ikur në një drejtim a në një tjetër, në lindje ose në perëndim, në veri ose në jug, kështu që sovjetikët pushtuan një qytet të zbrazët, një territor pa asgjë. Popullsia njerëzore ishte shpërndarë në të katër erërat dhe në vend të njerëzve qyteti banohej nga ujqër, qindra, ndoshta mijëra ujqër. E tmerrshme, mendova, një imazh që përfaqësonte makthin më të keq, dhe papritur, si të dalë nga një ëndërr, m’u kujtua poema nga Eastern Front e Georg Trakl, të cilën e kisha lexuar për herë të parë pesëdhjetë vjet më parë dhe pastaj vazhdoja ta rilexoja derisa e kisha mësuar me zemër dhe e kisha përkthyer për vete. Një poezi për Luftën e Parë Botërore, shkruar në 1914 në Gródek, një qytet i Galicisë jo larg nga Stanislau, që përfundon me strofën:

Një shkretërië e rrethuar nga tela rrethon qytetin.

Nga shkallë rë përgjakura Hëna

Ndjek gra të terrorizuara.

Ujqër të egër hyjnë nëpërmjet portave.

Si ja bënte t’i njihte këto ngjarje? – pyeta. Babai i tij, më tha, babai i tij i kishte folur shumë herë dhe vazhdoi të shpjegojë se në 1944 babai i tij kishte qenë një djalë pak më shumë se 20 vjeçar dhe pasi sovjetikët patën marrë kontrollin e Stanislau, të ripagëzuar Stanislav, ishte rekrutuar në njëstië e ushtrisë së ngarkuar për të shfarosur ujqit. Kjo ndërmarrje kishte kërkuar javë, ndoshta muaj, nuk e kujtoj mirë, dhe sapo Stanislav që sërish i gatshëm për t’u banuar nga qenie njerëzore, sovjetikët e ripopulluan me ushtarakë dhe me familjet e tyre.

Shikoja sheshin përballë dhe kërkoja ta imagjinoja në verën e 1944, njerëzit që shëtisnin nëpër rrugët e tij dhe papritmas zhdukej, asgjësohej, dhe më pas filloja të shikoja ujqërit, dyzina ujqërish të lëshuar nëpër shesh, duke lëvizur me kope të vogla në kërkim të ushqimit në qytetin e braktisur. Ujqërit janë apogjeu i ankthit, rezultati ekstrem i budallallëkut që çon në shkatërrimet e luftës, në këtë rast 3 milion hebrenjtë e vrarë në ato territore lindore të përgjakura, bashkë me civilë, ushtarë të tjerë të panumërt religjionesh të tjera dhe të asnjë religjioni, dhe me mbarimin e masakrës ujqërit e egjër hyjnë nëpër portat e qytetit. Ujqit nuk janë simbole të luftës, janë pjella të luftës dhe aasaj që lufta lufta sjell në Tokë. Nuk kam dyshime se poeti mendonte të më tregonte një fakt të vërtetë. Për të ujqit qenë reale dhe duke qenë se ma tregoi historinë me bindje të plotë, i pranova edhe unë si realë. Natyrisht që nuk i kishte parë ujqit me sytë e tij, por babai i tij po, dhe pse një baba duhet t’i tregonte të birit një histori të kësaj natyre që nuk kishte qenë e vërtetë? Më vonë atë pasdite, kur lashë Ivano-Frankivsk, isha i bindur se për një periudhë të shkurtër pasi rusët kishin marrë kontrollin e Stanislav nga gjermanët, ujqit qeverisnin qytetin. Në javët dhe në muajt në vazhdim bëra maksimumin që ta hetoja më thellë këtë çështje. Fola me në mike që kishte kontakte me historianë të Universitetit të Leopolit (më parë e njohur si Lvov, Lwów dhe Lemberg), në veçanti një docente e specializuar në historinë e rajonit, por në asnjë prej kërkimeve të saj nuk ishte ndeshur me ujqit e Stanislav, dhe kur e shqyrtoi çështjen me më shumë vëmendje nuk arriti të gjente qoftë edhe një referim të vetëm për historinë që më kishte treguar poeti. Por arriti të gjente një metrazh të shkurtër që dokumenton kapjen e qytetit nga trupat sovjetike më 27 korrik 1944 dhe, kur ma dërgoi një video të këtij filmimi, e shikova i ulur në të njëjtën karrige që jam tani.

50 apo 100 ushtarë në radhë marshuan drejt Stanislav, ndërsa një turemë e vogël qytetarësh të veshur dhe të ushqyer mirë përshëndeste ardhjen e tyre. Skena përsëritet nga një kënd lehtësisht ndryshe, duke treguar të njëjtit 50 apo 100 ushtarë dhe të njëjtën turmë të veshur dhe të ushqyer mirë. Filmi tregon pastaj imazhin e një ure të rënë dhe së fundi, përpara se të arrihej në konkluzion, kthehet në inkuadrimin fillestar të ushtarëve dhe turmës ekzaltuese. Ushtarët mund të kishin qenë të vërtetë, por në këtë rast silleshin si aktorë të cilëve ju ishte kërkuar që të interpretonin rolin e ushtarëve, pikërisht siç ndodhte për turmën e ekzaltuar: po interpretonin role në një film propagande të papërfunduar dhe të bërë bashkë në mënyrë trashanike, i destinuar të glorifikonte heroizimin dhe vlerën e Bashkimit Sovjetik. E kotë të thuash se në film nuk shfaqen ujqit. E gjitha kjo më çon në pikën e nisjes dhe në pyetjen që nuk ka përgjigje: në çfarë të pesosh nuk je i sigurtë nëse një fakt ishte i vërtetë apo fals? Në mungesë të informacioneve që mund ta konfirmojnë apo ta hedhin poshtë historinë që më është treguar, zgjedh t’i besoj poetit dhe, që ka pasur ose jo, zgjedh që t’i besoj pranisë së ujqëve.

(Paul Auster për La Lettura)

Përgatiti

ARMIN TIRANA