Duke nxjerrë zëra shqiptarë: Një bashkëbisedim me Margo Rejmer

Mud sweeter than honey (2018, Përkthim anglez 2021) nga gazetarja dhe shkrimtarja polake Margo Rejmer është një portret i akullt i jetës nën diktatorin më despotik të Europës së pasLuftës së Dytë Botërore, një histori e terrorit të drejtuar nga shteti që shumica e amerikanë nuk janë të familjarizuar dhe të cilës shumica e Europës moderne i ktheu shpinën. Ajo rrjedh nga linja letrare e nobelisteve Herta Müller dhe Svetlana Alexievich. Ashtu si Alexievich, ajo rrëfen historinë e një vendi dhe kohe nëpërmjet zërave vendas, por ajo raporton gjithashtu edhe histori nga jashtë atdheut të saj. Siç bëri për librin e saj të mëparshëm, “Bucharest: Dust and Blood”, që i dha Newsweek Award for Best Book e vitit 2014, Rejmer lëvizi nga Polonia (kësaj radhe drejt Tiranës), mësoi gjuhën dhe filloi të dëgjojë.

Tek “Mud Sweeter than Honey”, Rejmer përdori prozën e saj magjepsëse dhe ironike për të paraqitur përrallën e Shqipërisë së Hoxhës:

Një herë e një kohë, parajsa u krijua në vendin më të përkryer socialist në botë.

Ku gjithçka i përkiste gjithësekujt dhe asgjë nuk i përkiste askujt.

Ku çdo njeri dinte si të shkruante e të lexonte, por mund të shkruanin vetëm atë që autoritetet përkrahnin dhe mund të lexonin vetëm atë çka autoritetet miratonin.

Ku elektriciteti, autobuzët dhe propaganda arrinin në çdo fshat, por qytetarët e zakonshëm nuk kishin të drejtë të mbanin një makinë apo një opinion të tyrin.

Ku çdokush mund të mbështeteshin në kujdesin shëndetësor falas, por njerëzit zhdukeshin pa lënë gjurmë. […]

Nga viti 1976, parajsa e tyre në Tokë quhej Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë.

Zoti i tyre i vetëm i drejtë ishte Komandanti Suprem Enver Hoxha.

Pas disa kapitujsh të shkurtër me zërin e saj, tranzicionet e Rejmer ndaj historive të të mbijetuarve të Hoxhës i thanë me zërat e tyre, zërat që u heshtën nën mbretërimin e terrorit të Hoxhës, me autoren që shërben si alkimistja gjuhësore e tyre. Ky bashkëpunim në tregimin e historive kërkon besim, një antidot artistik ndaj represionit dhe paranojës thelbësore për sundimin e Hoxhës. Rezultati është aq afër me një korrigjim letrar të traumës sa mund të ofrojë një libër i vetëm. Nëpërmjet kurimit dhe arranzhimit të kujdesshëm, Rejmer bën bashkë për lexuesin një rrëfim të plotë të atyre vite dhe më tej, përfshi një pjesë të Shqipërisë së sotme dhe marrëdhënies së tendosur me të kaluarën e saj.

Jam e interesuar në historinë fillestare të librit. Si gazetare dhe autore polake, nga e morët idenë për librin, të lëviznit drejt Tiranës dhe t’i grumbulloni këto histori?

Gjithçka nisi të paktën një dekadë më parë. Po jetoja në Rumani, por Shqipëria vazhdoi të më shfaqej aty këtu në historitë e miqve të mi si një vend paksa ekzotik, lehtësisht absurd. Me sa dukej europian, por jo tërësisht. “Duhet të shkosh patjetër atje; është vendi i duhur për ty”, vazhduan të më thonin shokët. Kështu, në 2013, shkova, fillova të flisja me njerëzit dhe të grumbulloja historitë e tyre, rrëfime të shpërndara, sipërfaqësore shpesh të kufizuar në një rresht të vetëm: “Mund të kishe shkuar në burg pse u ankoje që buka ishte e vjetër apo se domatet qenë të kalbura”. Ato qenë vetëm shënime për të huajt që nuk thonin asgjë rreth asaj sesi ishte realisht jeta.

Më pas në 2015 lëviza përfundimisht drejt Shqipërisë; më pas, u takova me Fatos Lubonjën, një intelektual dhe shkrimtar shqiptar, që kishte kaluar 17 vite në burg. Qe hera e parë që grumbullova një dëshmi të plotë: një histori personale me një bekgraund historik dhe kuptim të thellë universal. Ishte vuajtje, kurajo dhe ambiguitet, por edhe një çikë humor. Historia qe aq e fuqishme sa që mu deshën 9 muaj për ta shkruar. Duke e ditur se çfarë historie përmbante, isha shumë e frikësuar të afrohesha pajisjes regjistruese dhe kjo qe kur kuptova se libri im, fillimisht i nënkuptuar të ishte thjesht “Shqipëria për të huajt”, duhej të kishte një çështje ndryshe dhe duhej të përqëndrohesh në histori nga era komuniste.

Është njëherazi një histori e madhe dhe një e vështirë. Çfarë ju bëri të donit ta shkruani atë?

Dëgjimi i historive të fuqishme është ngjitës: shikoni drejt rrënqethjes, kënaqësisë dhe emocionit. Një historitregues i mirë ka ndjeshmërinë e tij personale dhe i tregon përrallat e tyre duke përdorur metafora, simbole dhe pika kthese — vetëm ju duhet të shikoni personin për ta nxjerrë dhe grumbulluar të gjitha detajet. Bëj maksimumin të shkoj thellë e më thellë në kuptime, të gjej shtresa shtesë, të gjej të gjitha paradokset dhe të dal me pyetje rreth koshiencës dhe subkoshiencës kolektive.

Kuptova se çfarë subjekti i jashtëzakonshëm që ishte. E dija se nëqoftëse grumbulloja disa histori të vërteta të sakta, libri mund të ishte shumë i fuqishëm sepse Shqipëria komuniste qe nj rast unik, thuajse i paimagjinueshëm. Këti qe një vend i vogël i izoluar që u bë edhe më i izoluar pasi Enver Hoxha vendosi regjimin e tij stalinist dhe krijoi laboratorin e tij autoritar, duke modeluar dhe deformuar sjelljen njerëzore. Izolimi total, kufijtë e mbyllur, fantazitë rreth botës jashtë tyre, ndarja e njerëzve në të mirë dhe në të këqinj, përpjekja për të nxjerrë anën më të keqe të karaktereve të popullit dhe, nga ana tjetër, strategjitë e ndryshme për mbijetesë dhe për ruajtjen e dinjitetit të individit nën një regjim të tillë.

Pse stili i historisë orale?

Qe e natyrshme për mua që t’i jepja pothuajse të gjithë terrenin karaktereve të mi dhe ta mbaja veten të padukshme. Digresimi ose përpjekja për të siguruar koment moral do të ishte e papërshtatshme. Qe tragjedia e karaktereve, zëri i tyre që kishte rëndësi. Unë isha vetë një vesh për të dëgjuar dhe më pas një botuese, por u përpoqa ta kontrabandoja pikëpamjen dhe ndjeshmërinë time në kapitujt që janë caktuar të lexojnë si histori miniaturash të shkurtëra, secili i bazuar në një imazh apo anekdotë të vetme. Ndërsa shkruaja këto kapituj lirikë, ku përpiqesha të kapja melodinë e propagandës apo të një balade popullore, pata shansin të ndjehesha sërish si autor fiksioni.

Si i mblodhët historitë, i takuat dhe i zgjodhët njerëzit, fituat besimin e tyre?

Kam folur me mbi 300 njerëz, por libri përmban 30 histori. Humba një vit në përpjekjen për të mbledhur histori në Tiranë, duke folur me njerëz në moshën 40 vjeçare. Nganjëherë ndjeja se sikur po dëgjoja gjithmëni të njëjtin rrëfim të kotë të debatit publik, por kur lëviza në qytete më të vogla, të tilla si Shkodra dhe Gjirokastra, kuptova që gjithçka ishte të gjeja njeriun e duhur, të ndjeshëm dhe inteligjent sa duhej për ta përshkruar të kaluarën në të gjithë kompeksitetin e saj. Nuk i pyeta për politikat apo faktet historike sepse më pas i njoha, por në fakt i pyeta: “Si dukej nëna juaj? Si ishin flokët e saj? Cila ishte lodra juaj e preferuar?” dhe disa njerët e gjenin befasuese këtë gjë – ata nuk qenë lloji i pyetjeve serioze që një gazetar i vërtetë duhej të bëja, por vazhdoja t’u tregoja se thjesht po mblidhja histori dhe kisha nevojë të isha në gjendje ta imagjinonin vizualisht të kaluarën. Kjo është një punë imagjinate, por edhe një proces kuptimi.

Gjithashtu, kur filova, shqipja ime ishte shumë e kufizuar. Isha një çikë si një fëmijë 9 vjeçar, kështu që nuk paraqisja asnjë kërcënim ndaj askujt. Isha fuqimisht e përqëndruar në procesin e dëgjimit; ndjeja sikur i gjithë trupi im po dëgjonte. E lashë veten të reagoja ndaj çfarëdo gjëje që dëgjoja. Njerëzit do të më thonin: “Nuk dukesh si gazetare e vërtetë; realisht jeni kureshtare rreth asaj që po themi”. Mu desh kohë të fitoja besimin e njerëzve, por fatmirësisht e dija se ky lloj libri kërkonte kohë. E dija se kërkonte një proces, procesin tim personal, në grumbullimin e copzave të enigmave, grumbullimin e dijes, fitimin e përvojës dhe rritjen. Çdo bisedë qe një mësim për mua, jo vetën në histori, por parasëgjithash një mësim në jetë.

Si i përzgjodhët cilat histori të shfaqnit? 

Një histori duhet të jetë si një film i mirë me metrazh të shkurtër. Karakteri është aksi i historisë, kështu që personalitetet e tyre kanë rëndësi dhe përderisa po tregojnë historitë e tyre, kështu që mendërisht po kap pikat e kthesës, imazhet e paharrueshme, deformimet dhe kthesat. Historia duhet të kap thelbin e asaj kohe, por gjithashtu duhet të sigurojë llojin e kontentit universal që do t’u interesonte apo lëvizte lexuesit në Poloni, Shtetet e Bashkuara apo Serbi. Nganjëherë, ndjeja se karakteri nuk po më tregonte të gjithë të vërtetën apo se po e shkëpusnin historinë e tyre në pikër ku aktualisht fillonte, për shkak se nuk donin të shkonin më thellë apo se po përdornin një lloj mekanizmi mbrojtës dhe kishin të drejtë të vepronin kështu. Nuk është roli im të gjykoj, por i dëgjova dhe më pas t’i kondensoja dhe ta editoja historinë e tyre. Në këto momente, thjesht e lashë sepse nuk do t’i mblidhja historitë e mia me çdo kusht.

Sa gjatë shkoi procesi?

I fillova intervistat e para më 2013 dhe e përfundova librin më 2018. Tri vitet e para shkuan vetëm për mbledhjen e informacionit, duke lexuar libra historie, mësuar shqin dhe duke dëgjuar debat publik. Më pas m’u desh të mësoja sesi të bëja pyetjet e duhura. Kuptova se pyetjet që kanë të bëjnë me fëmijërinë i ndihmojnë njerëzit që të hapen. Njerëzit kanë qejf të flasin rreth kujtimeve të tyre të hershme, miqve të tyre të parë dhe lodrave të tyre të para. Më pas, kuptova se libri im nuk ishte më vetë rreth Shqipërisë komuniste, por rreth lirisë, lumturisë, vetmisë dhe poshtërimit. Kështu që vendosa të bëj pyetje shumë të thjeshta: Çfarë është lumturia për ju? Çfarë është liria për ju?

Kush janë mësuesit tuaj? 

Ime më është mësuses e e letrësisë polake dhe e ka shkruar tezën e saj MA për Sławomir Mrożek. Kur isha e vogël, ajo më lexonte histori të shkurtëra rreth kafshëve nga Mrożek, si puna e “The Elephant”, apo historinë e tij ironike rreth dy minjve laboratorikë. Njoh shumë rreshta përmendësh si: “I zgjuari Lolo e di sesi t’i mëshojë të gjithë butonat e duhur!”. Dhe im atë është një tifoz i përkushtuar i poezisë polake dhe letërsisë ruse, kështu që më lexonte poema nga Stanisław Grochowiak, histori të shkurtëra nga Mikhail Zoshchenko dhe më pas Çehovi. Të gjitha këto modeluan shijen time letrare dhe reportazhi im nganjëherë është afër me poezinë; mua më pëlqen të nënvizoj të gjithë elementët absurdë të realitetit që na rrethon, sidomos kur ndodh brenda gjuhës.

Nga po më shkruan mua? Si është aty ku ndodheni?

Po i shkruaj përgjigjet e mia në një tren nga Varshava në Berlin pasi jam ftuar në festival libri jofiksional, është një ditë e errët, e mërzitshme, e ftohtë dhe me mjegull, me lagështi të madhe. Vetë pak ditë më parë u ktheva në shtëpi nga  një udhëtim në Shqipëri, ku fillova të nbledh histori për librin tim të ri. Disa prej tyre qenë shumë të fuqishme, siç poeti polak Marcin Świetlicki dikur shkroi: “Energji të reja krijohen nga të vdekurit”. Tashmë e di sesi do të fillojë libri dhe si do të përfundojë. Gjithashtu kam edhe titullin: Ka ditë të bukura përpara nesh. Kësaj radhe kam punuar më së shumti në Shqipëri, në Gjirokastër, një qytet i vogël osman, i njohur në letërsi falë romanit “Rënia e qytetit të gurtë” të Ismail Kadaresë. Teksa vëzhgon atë çati të veshura me tjegulla gri, e gjeni veten duke menduar: Ku po fshihen të gjithë dragojtë? Ku është? Po planifikoj të lëviz atje në pranverë dhe ta zhys veten sërish në jetën e përditshme shqiptare. Çdo libër është një kapitull i ri në jetën time pasi kam nevojë për shumë kohë që të mbledh dhe të rrëmoj historitë, kështu që libri rritet bashkë me mua dhe jam gati ta nis këtë udhëtim sërish.

Ka dalë libri në Shqipëri?

Akoma jo. Ekziston një shtëpi botuese e konfirmuar, por po kemi pak problem gjetjen e një përkthyesi pasi përkthyesit polako – shqiptarë duket se janë specie e rrallë. Nga çfarë kam dëgjuar, vetëm 3 apo 4 njerëz mund ta bëjnë dhe secili prej tyre është i zënë momentalisht. Ka mundësi që do të shkoj në Tiranë dhe kam disa kafe për të organizuar në fund.

(nga Los Angeles Review of Books)

Përgatiti

ARMIN TIRANA