Zoti e shpëtoftë stërlinën

Anglia si Greqia dhe Italia e 10 viteve më parë? Nuk është më fantaekonomi. Ja pse është edhe një problem europian.

Komplotistë të të gjithë botës qetësohuni. Rënia e valutës britanike kësaj radhe nuk ka të bëjë aspak me George Soros president ad honorem i CPGM (që është për kompleksin pluto – judaiko – masonik) dhe armik numër një i bashkëkombasit të tij Viktor Mihály Orbán. Edhe pse në këtë muaj festohet përvjetori i 30 i sulmit koncentrik ndaj lirës stërlinë dhe lirës italiane (16 shtatori 1992 u pagëzuar e “Mërkura e Zezë”), historia nuk përsëritet. Shumë gjëra kanë ndryshuar, përfshi moshën e Sorosit që ka arritur të 92 vjetët. Të gjitha përveç njërës: atëhere ashtu si sot vala e gjatë niset nga Moska. Megjithëse po, gjeopolitika dhe gjeoekonomia si gjithmonë kryqëzohen. Më 26 dhjetor 1991 shkrihet zyrtarisht Bashkimi Sovjetik. Viti kishte filluar me represionin e dhunshëm të lëvizjeve indipendentiste në vendet balltike, më pas në gusht grushti i shtetit i dështuar dhe sulmi ndaj parlamentit që faktikisht likuidon Gorbaçiovin në favor të Jelcinit. Kolapsi i Bashkimit Sovjetik bie mbi vendin më të afërt, Finlandën: markka, monedha kombëtare, zhvlerësohet, pason një reagim zinxhir.

Koronat skandinave bien pasi që në qershor Danimarka e refuzon ratifikimin e Traktatit të Maastricht të firmosur në dhjetorin e mëparshëm. Ndërkohë Gjermania, e zënë me bashkimin, rrit taksat për të bllokuar inflacionin që vjen nga lindja. Tregu ndjen aromë djegieje dhe nis të spekulojë kundër unazave më të dobëta. Ndërhyrjet e Bankës së Anglisë dhe të Bankës së Italisë nuk vlejnë. Soros shet, por kapitalet janë në arrati prej kohësh nga bursat e Londrës dhe Milanos, miliarda mbi miliarda paundësh dhe liretash. Në Itali qeveria e drejtuar nga Giuliano Amato shtrëngon frenat, arrin deri një marrje e detyruar nga llogaritë korrente duke ushqyer bindjen se Italia është e mbaruar dhe Anglia nuk është më mirë. Në Frankfurt dhe në Paris kuptohet se të dy valutat nuk do të mund të qëndrojnë më në SME, sistemin monetar europian. Negociata të ethshme zhvillohen në fundjavën e 12 – 13 shtatorit, por rezultati është zhgënjyes: lireta zhvlerësohet me 7%, Gjermania redukton përqindjen e interesit me një çerek pike të vockël. Tregjet nuk janë të kënaqura, godasin rëndë ndaj liretës italiane, deri kur Roma dhe Londra nuk njoftojnë se dalin nga marrëveshjet europiane në shkëmbim, ndërsa Madridi zhvlerëson. Mbrojtja e kotë e këmbimit përgjak rezervat. Nis pastaj rrugëtimi i gjatë që do të çojë 10 vite më pas në futjen e euros nga e cila stërlina do të mbesë jashtë. Me pak përjashtime, valuta britanike ka mbetur gjithnjë më e fortë se euro dhe vetë dollari, kurse tani po ndodh e kundërta. Si ka mundësi? Ka një shpjegim imediat dhe një pak më afatgjatë. Le të fillojmë nga i pari.

Kriza energjitike dhe inflacioni nuk shpërthyen me pushtimin rus të Ukrainës, por pa lëvizjen e “Mad Vlad” Putinit do të kishin qenë në vështirësi të përkohshme. Mbretëria e Bashkuara goditet ashpër, pavarësisht se varet pak nga metani siberian, shumë më pak se Italia dhe Gjermania. Problemi nuk është mungesa fizike e gazit (vjen ende me bollëk nga Norvegjia dhe nëpërmjet detit), është rritja vertikale e çmimeve që shtrihet nga lëndët e tjera të para dhe i shtohet inflacioni i brendshëm, i shtyrë nga rritja e kërkesës. Britania e Madhe kështu prek një rekord dhe tejkalon pragun psikologjik të 10%, më shumë se Bashkimi Europian dhe Shtetet e Bashkuara. Për të kundërshtuar miksturën helmuese të inflacionit dhe krizës energjitike Liz Truss e ulur prej pak kohe (ka qenë akti zyrtar i fundit i Elizabetës së II) paraqitet si një axhendë alla Thatcher 43 vite më pas. Bashkë me Kancelarin e Skakierës së saj, doktrinarin Kwasi Kwarteng, propozon një bilanc të gjithin borxh prej 45 miliard stërlinash midis shkurtimeve të taksave dhe shpenzimesh publike që do ta lënë Thesarin pa asnjë shilingë, ka shkruar në “Financial Times” David Laws, ish ministër i partisë liberaldemokratike që e ka quajtur politikën e konservatorëve “të papërgjegjshme, eksentrike dhe regresive”. Propagandë opozitare? Ndoshta, por fakti është se tregjet financiare i japin të drejtë dhe shesin një mal me stërlina. Koeficenti i shkëmbimit bie në 37% respektivisht dollarit. Fondi Monetar Ndërkombëtar lëshon një sulm të ashpër ndaj një plani financiar pa mbulesë dhe i kërkon Londrës ta rimendojë me urgjencë, edhe pse ajo paketë nuk do të mund veç ta rëndojë inflacionin, duke e shtyrë Bankën e Anglisë në një rritje të çmendur të kostos së parasë të destinuar që ta zhysë vendin në një reçision shumë më të keq dhe shumë më përpara se parashikimi. Janet Yellen, sekretare e Thesarit të Shteteve të Bashkuara, njofton se po e ndjek situatën shumë nga afër. Si të gjitha valutat kryesore, stërlina dora dorës dobësohet në muajt e kaluar respektivisht një dollari shumë të fortë, ka mundësi i mbivlerësuar pasi që Federal Reserve ka lançuar një fushatë agresive të rritjes së taksave për të kundërshtuar garën e çmimeve.

Old Lady, siç quhet Bank of England, ka kërkuar të ndjekë valën, por në vend që të shtrenjtohej, stërlina ka rënë. Bilanci Truss – Kwarteng i ka dhënë goditjen vendimtare. Në këtë pikë, çfarë mund të bëjë Banka e Anglisë? Të rrisë ende taksat (sipas Bloomberg do të arrijnë mbi 5%), të ndërhyjë në treg duke blerë tiujt në stërlina, t’i lëshojë një paralajmërim qeverisë pasi kjo pakashumë e axhuston gjuajtjen. Megjithatë, i ka provuar të gjitha, në nëntor do të rrisë me një pikë tjetër taksat, por deri më tani ka pasur sukses të pakët. Instituti për Studimet Fiskale, një think tank britanik shumë influent, ka nënvizuar preokupimet e tregjeve për një plan të destinuar që ta rrisë borxhin publik deri sa të cekë 100% të PBB dhe të rritur me 25 pikë të mira. Natyrisht që ka influencuar pandemia si kudo, por tashmë qeveria e drejtuar nga Boris Johnson kishte lançuar në një politike fiskale “shpenzo dhe zgjerohu”, duke u mbështetur mbi një monedhë gjithësesi të mbivlerësuar respektivisht dollarit dhe në thelb e qëndrueshme, falë të cilës do të tërhiqte kapitale për të financuar ekspansionin e brendshëm dhe redukton dizavancën me të jashtmin (është në 5% të PBB, më keq se çdo vend i avancuar). Një llogari që rezulton e gabuar. Sipas Paul Johnson, drejtor i IFS, borxhi rrezikon të mos jetë më i mbështetshëm dhe Banka Qendrore duhet të marrë masa emergjence duke i rritur shpejt dhe në mënyrë të jashtëzakonshme përqindjet e interesit, një kurë shokuese. Anglia është katandisur si Greqia dhe Italia 10 vite më parë? Nuk është më fantaekonomi. Larry Summers, sekretar i Thesarit në mandatin e dytë të Bill Clinton, thekson se “Britania e Madhe po sillet si një vend emergjent që transformohet në një vend somergjent” (lojë fjalësh e lehtë, por efikase). “Fillimisht Brexit me pasojat e tij, tani kjo politikë fiskale, besoj se Londra do të kujtohet se ka ndjekur politikat makroekonomike më të këqija të çdo vendi tjetër të madh prej një periudhe të gjatë kohore në këtë anë”, ka sentenciuar ekonomisti. Tregjet i japin të drejtë, megjithatë si Yellen, ashtu edhe Summers, do të duhet të pyesnin sesa përgjegjësi kanë vetë Shtetet e Bashkuara.

Stërlina, e përsërisim, nuk është valuta e vetme që zhvlerësohet, por zbret njëlloj edhe renminbi (apo juani) kinez. Nëse në Perëndim ai që zhvlerëson monedhën është inflacioni, në Kinë rënia e ekonomisë së brendshme detyron që të ulet kostoja e parave, kështu që politika monetare nuk mund t’i vijë në ndihmë ndryshimit. Gjithë kësaj i shtohet forca autonome e dollarit. Respektivisht një vit më parë juani ka humbur 18%, jeni 24%, euro rreth 16%. Pse kartëmonedha e gjelbër është ngjitur kaq shumë dhe vazhdon të vlerësohet? Nëqoftëse ia bëjmë pyetjen një kambisti apo gjithësesi një financieri, do të thotë se Federal Reserve i ka rritur përqindjet e interesit përpara bankave të tjera qendrore dhe nuk do të ndalet, duke ushqyer shpresat e ringritjes. Nga ana tjetër, edhe inflacioni ka nisur fillimisht në Shtetet e Bashkuara i shtyrë nga rritja e konsumeve dhe e rrogave pas përfundimit të pandemisë. Obligacionet japin një rendimet më të lartë se atë gjermane dhe kjo shtyn të investohet në bono amerikane në vend të atyre gjermane. Megjithatë, ka disa faktorë strukturorë dhe politikë për t’u marrë në konsideratë. I pari ka të bëjë me eenrgjinë.

Shtetet e Bashkuara janë më shumë në zonën e sigurisë pasi e kanë arritur vetëmjaftueshmërinë, aq sa tashmë prej vitesh eksportojnë naftë dhe gaz. Puseve tradicionale në tokë dhe në Gjirin e Meksikës ju shtohet bumi i fracking. Kostoja e prodhimit e hidrokarbureve amerikane është më i shtrenjtë se ai që vjen nga Gjiri Persik, pra Shtetet e Bashkuara kanë interes ta shesin jashtë vendit kur çmimet janë të larta. Shtytja drejt ngritjes e vitit të fundit ka qenë një manë, ka bërë të futet valutë për të cilën Shtetet e Bashkuara kanë nevojë të madhe për të kompensuar bilancin e tyre të pagesave gjithnjë e në dizavancë të fuqishme (tani është në 3.5% të PBB), pra mund të themi se në atdhe kthehen më shumë dollarë edhe pse jo akoma aq sa eksportohen. Veç kësaj, me luftën në Europë valuta amerikane po bëhet një mall rifuxhio. Dikur blinin franga zvicerane dhe dojçmarka përveç diamantave dhe mallrave të çmuara, për t’u siguruar nga furtunat. Tani Gjermania nuk është më një vend i sigurtë, Zvicra është shumë e vogël, Amerika ka një primat absolut. Nuk ka nevojë as për metanin, as për naftën ruse, posedon më shumë armë dhe sidomos më të mirat, përfshi arsenalet bërthamore taktike. Është e qartë se në rastin ku të arrihej në një eskalim atomik askush në do të ishte i sigurtë po të mos ishte në Oqeani dhe Amerikën e Jugut, por tregjet vënë bast mbi një luftë tradicionale dhe megjithatë gjithmonë e kufizuar.

Pra Amerika si ombrellë e madhe, por jo vetëm kaq. Hapësirat e manovrës të Bankës Qendrore janë të mëdha pasi rritja e kostos së parave nuk ka deri më tani efekt ndaj punësimit. Bile vendet e punës vazhdojnë të rriten dhe kjo i detyrohet pjesërisht kërkesës së brendshme të mallrave dhe shërbimeve përveçse me reshoring, domethënë riatdhesimin nga ana e zinxhirit prodhues dhe një rikonvertim i rëndësishëm i manifakturës amerikane. Presidenti Biden ka paraqitur një seri masash për ta shtyrë industrinë kombëtare, duke filluar nga shpenzimet e drejtuara për infrastrukturat, kredive fiskale dhe subvencionime të tjera për biznese si prodhuesit e baterive dhe të gjysmëpërçuesve, përveç normave të reja federale mbi procedurat e garës dhe ofertat kompetitive që favorizojnë bizneset jo domosdoshmërisht amerikane, por gjithësesi të lokalizuara në Shtetet e Bashkuara. Ka edhe më shumë dhe këtë e tregon një reportazh i hollësishëm i “New York Times”. Nga vitet ’70 e këtej, reçisioni ka shkaktuar një humbje vendesh pune të zëvendësuar me makineri, teknologji të reja dhe outsourcing në fazat e mëtejshme të rritjes. Rigjallërimi pas pandemisë ka qenë ndryshe: industria manifakturiste amerikane ka krijuar mjaft punësime sa për t’u kthyer në nivelet e mëparshme, bile edhe më tej, bëhet fjalë për 1 milion e 430 mijë vende pune, 67000 më shumë se në nivelet parapandemike. Paketa e stimujve dhe e mbështetjeve prej 1900 miliard dollarësh e quajtur American Rescue Plan i ka dhënë një shtytje të rëndësishme, ashtu si edhe ndryshimin e preferencave të konsumatorëve. “New York Times” sjell shembullin e reduktimin për udhëtimet dhe restorantet në favor të mallrave si makina apo mobilje, divanë, objekte shtëpie. Motorët industrialë e këtij rigjallërimi përfshijnë impiante farmaceutike, por edhe birrari apo fabrika akulloresh, domethënë një gamë e gjerë, jo vetëm biznese high tech. Kanë përfituar zonat e Liqeneve të Mëdha në kufijtë me Kanadanë, zonat malore të perëndimit dhe të juglindjes, zona shpesh bujqësore apo me zhvillim të ulët. Edhe prodhuesit amerikanë kanë gjetur vështirësi në furnizime, por shkurtimi i zinxhirit prodhues favorizon padyshim punësimin.

Brian Deese, drejtor i National Economic Council, nënvizon surprizën e tij kur shikon sesa biznese, amerikane dhe të huaja, deklarohen të impenjuar për të zgjeruar të punësuarit dhe prodhimin në Shtetet e Bashkuara. Kjo e bën vendin një magnet për kompanitë. Edhe për këtë sot Federal Reserve mund t’i ngrejë taksat e interesit me rrezik të vogël që ngushtica të provokojë një valë shkarkimesh. Mandati i tij është të mbahen parasysh si çmimet, ashtu edhe vendet e punës, duke bilancuar njëra tjetrën; do të shikojmë në muajt e ardhshëm nëse do të jetë ende e mundur, sinjale preokupuese të një reçisioni të afërt ka. Megjithatë mbështetja e dollarit është fenomeni themelor i nënvizuar nga Deese: “Shtetet e Bashkuara po adoptojnë politika që krijojnë një mjedis të favorshëm pët të investuar këtu në periudhë afatgjatë”. E gjitha kjo nuk ekziston në Britaninë e Madhe, edhe për këtë Banka Qendrore ka vështirësi më të mëdha në mbështetjen e valutës. Spreadi me Gjermaninë është rritur në 221 pikë, thuajse sa ai italian, dhe vetë Old Lady paralajmëron për një rrezik mbështetshmërie të borxhit. Kriza britanike nga valutore është shndërruar në financiare dhe mund të transformohet në një krizë ekonomike më të përgjithshme. Ja pse vetë Bashkimi Europian, i mohuar, i përdhosur, i keqtrajtuar nga anglezët, në çdo rast duhet të kujdeset për ishujt britanikë fatet e të cilëve nuk janë të shkëputura nga i yni. 6 shekuj më parë Gilles Li Muisis, abat i Tournai, ankohej se “në faktin e monedhave gjërat janë shumë të errëta: atë rriten dhe e zvogëlojnë vlerën dhe nuk dihet se çfarë të bëhet; kur mendohet të fitohet, gjen të kundërtën”. Si ta quash gabim? Është e vërtetë akoma sot, por kjo errësirë buron nga “lidhjet e shumëfishta të monedhës me të gjitha aspektet e aktivitetit njerëzor”, shkruante historiani i madh Marc Bloch pak përpara se të vritej nga nazistët në 1944. “Dikur barometrat e lëvizjeve të thella dhe shkaqe jo më pak konvertimesh të mrekullueshme të masave, fenomenet monetare vendosen ndër më të denjat për vëmendje, më zbuluesit, më të ngarkuarit me jetë ku historiani duhet ta drejtojë vëmendjen e vet”. Monedha nuk është vetë një numëror dhe një rezervë me vlerë, është një armë e fuqishme dhe një levë për të ndryshuar të gjitha shoqëritë.

(nga Il Foglio)

Përgatiti

ARMIN TIRANA