Kriptovaluta: Kutia e Pandorës e rinovimit financiar

Në financë (por jo vetëm) ka filluar epoka e tranzicioneve të mëdha. Një botë e re e përbërë nga teknologji dixhitale eksponenciale ku është gjithnjë e më e vështirë të kuptohet se cilët janë kufijtë e novatorizimit financiar respektivisht tregut dhe ekonominë reale. Produktet e reja të financës së strukturuar dhe të financës virtuale përfaqësojnë territore të paeksploruar që duhen kuptuar dhe thelluar nga ana e të gjithëve pasi gjenerojnë asimetri të jashtëzakonshme informative me sistemin e përgjithshëm të investitorëve, edhe ato profesionalë e të kualifikuar. Një botë e paparë kurrë më parë që duhet njohur dhe menaxhuar duke i kompensuar asimetritë pa ia zbutur proceset reale novatore që do të na çojnë tek e ardhmja. Do të mbeten ka mundësi të vlefshme bazat mbi të cilat është ngritur financa, të mirënjohura qysh nga koha e Biblës – në Librin e Proverbave të Dhiatës së Vjetër lexohet: “E akumuluar me ngut, pasuria zbehet. Kush e grumbullon dora dorës bëhet e pasur dhe shkon larg”. Ama sigurisht që po ndryshojnë shumë gjëra të tjera.

Bota e financës së decentralizuar dhe dilema e tregjeve

Për shembull, le të mendojmë për kriptovalutat. Një kontekst në evolucion të shpejtë ku tashmë është shumë e vështirë të dallojmë me siguri teknike dhe juridike në çfarë konsistojnë sot ligjërisht monedha dhe produktet, pasi sisemi i operatorve, si të kualifikuar, ashtu edhe retail, rrezikon që përdorë metrika vlerësimi shumë të ndryshme nga ato normative dhe të tregut. Është një ndryshim i thellë që impakton në mënyrë të jashtëzakonshme funksionimin dhe përhapjen e instrumentave kripto që shoqëron zhvillimin e platform economy të tipit financiar. Duke i paraqitur kështë problemet e sistemit bankar, ndaj rregulluesve dhe me pushtetin thuajse “absolut” të bankave qendrore ndaj valutave që përgatitej nga fundi i marrëveshjes së Bretton Woods të vitit 1971.

Ja një udhëkryq i gjeneruar nga novatorizmi. Për çfarë po flasim? Valuta dhe, pra, mjete shkëmbimi apo instrumenta financiarë në kuptimin e vërtetë të fjalës? Është megjithatë një kuti Pandore e madhe, një dilemë jo e lehtë për t’u zgjidhur pasi ekziston një botë paralele, për të cilën shpesh na shpëtojnë konturet, që sillet përreth kriptovalutave, duke filluar nga Bitcoin, të shpikur në 2009 nga ajo fantazma e botës teknologjike dhe financiare që i përgjigjet emrit Satoshi Nakamoto – identiteti real i të cilit është ende sot misterioz. Sikur të donin të gjenim një përkufizim të par, një kriptovalutë është një asset i bazuar mbi një blockchain, domethënë një regjistër të pranuar, të shpërndarë dhe të pandryshueshëm pasi çdo operacion i bërë garantohet nga kriptografia, nuk është i modifikueshëm dhe është i vërtetë sepse bëhet në kohë reale (ndoshta) dhe njihet në të gjitha nyjet e rrjetit. Due filluar nga një kontekst i tillë, Bitcoin është termi që identifikon si kriptovalutën, ashtu edhe sistemin e blockchain të lidhur me të. E njëjta gjë mund të thuhet për kriptovalutat e tjera. Po përmendim vetëm disa, por janë shumë. Duke filluar nga ato që vërtiten rreth platformës Ethereum për të arritur tek Cardano, Solana, Xrp, Polkadot, Zcash, Monero, Avalanche, Litecoin, Chainlink, Polygon, Algorand.

Le të ngremë një pikëpyetje të vendosur: problemi evolucionit të kriptovalutave private nuk është vetëm ai i “jomonedhës” apo “instrumentit financiar alternativ” specifik që kërcënon pushtetin e krijuar (nuk është as një bankë depozitare, as një huadhënës i instancës së fundit), por është në fakt logjika (algoritmi) që e gjeneron: kjo është me natyrë konsensuale, e diversifikuar dhe sidomos “bottom up”. Jemi në fushën e “financës së decentralizuar” – decentralized finance apo DeFi. Një botë anarkike dhe jokonform me natyrat e parandërtuara nga tregjet që një pjesë e operatorëve e konsideron të rrezikshme dhe që nga 2016 në botën e rregullatorëve kishte një preokupim në rritje për proliferimin e cryptoasset ku volatiliteti ishte shumë i lartë dhe likuidueshmëria e caktuar për shuma të vogla, por e pakët për të mëdhatë. Pastaj, në 2022, ka ardhur kriza e madhe e sistemit kripto.

Kriza e madhe e sistemit kripto dhe dilema e likuiditetit

Për të kuptuar pse ka shpërthyer kriza e madhe e sistemit kripto (por edhe ajo e sistemit financiar tradicional) në 2022, duhet t’i kujtojmë vetëvetes një reflektim bazë për të cilën qemë të vetëdijshëm prej shumë kohe, edhe pse do të donim të vazhdonin ta harronin, për të jetuar përgjithmonë në botën fantastike të helicopter money – sasive të mëdha të likuiditetit të injektuar në sistemin monetar apo Quantitative Easing. Është e vërtetë se “whatever it takes” e Mario Draghi (dhe e bankierëve të tjerë qendrore në dekadën e dytë të këtij shekulli) e ka shpëtuar euron dhe një sistem ekuilibrash në platformat monetare të bankave qendrore të mëdha, por është po aq e vërtetë se shumëfishimi i çfrenuar i monedhës reputacionale të bankave qendrore ka gjeneruar deformime të thella në tregjet financiare.

Ishte një masë “booster” që mund të kishte arësye të ishte në horizonte të kufizuara në kojë për të mbytur krizat e përkohshme të tregjeve dhe të ekonomisë reale, por që e çuar përtej limiteve të ndërhyrjes emergjenciale, ka gjeneruar një botë virtuale ku, për ta thënë me një metaforë danteske:

1. aksionet qenë parajsa, pasi falë sasive të mëdha të monedhës, dukej se kutimet duhet të rriteshin (mesatarisht) thuajse përgjithmonë;
2. obligacionet qenë helli, pasi rendimentet qemë shumë (apo deri negative), por kushdo do të mund të vazhdonte të emetonte më shumë pasi gjithësesi kishte një likuditet tejet të bollshëm që duhej të gjente një rendiment alternativ ndaj taksave negative të bankave qendrore të mëdha;
3. sidomos, nuk ekzistonte ferri, pasi ekzistonin vetëm bankat qendrore që vazhdonin të prisnin “ad libitum”, duke eliminuar thuajse të gjitha rreziqet e tregut për çfarëdo investimi të mundshëm dhe të realizueshëm, përfshi ato alternative në kripto.

Një sistem paralel ndaj realitetit, një metavers financiar që ka jetuar për shumë vite pasi i dopuar nga përqindje negative dhe një WACC (Weight Average Capital Cost, kostoja mesatare e kapitalit) inekzistente në termat rrezik/rendiment krahasuese me një investim alternativ. Me fjalë të tjera, për çdo operator ia vlente barra qiranë ta rrezikoje investimin në aksione ose në kripto pasi thuajse të gjitha alternativat qenë ekuivalente në terma rreziku apo më pak bindës si rendimenti. Ka qenë një “botë e mesme” e re pa track record dhe serishë historike ku e ardhmja nuk ishte shkruar dhe ku sistemi dukej i lirë nga politikat fiskale të qeverive dhe nga politikat monetare të bankave qendrore të mëdha, me financën e decentralizuar që imponohej si model alternativ në një hapësirë të re dhe të lirë nga kushtëzimet. Pa harruar pastaj se euforia e 3 viteve të fundit është ushqyer edhe nga situata e veçantë e krijuar nga pandemia, që duke i mbyllur të gjithë në shtëpi i ka shtyrë shumë njerëz të kalojnë më shumë kohë prapa pajisjeve elektronike pa kurrfarë ndërmjetësimi. Çndërmjetësimi, mangësia e barrierave, anonimiteti, mungesa e një autoriteti qendror janë faktorë që kanë krijuar ndjesinë e një finance “prêt-à-porter” për të gjithë. “Një vlen një” në botën e financës së decentralizuar nënkupton se kushdo mund ta bëjë tregun si bankier qendror.

Praktikisht, bota e Elizës në Vendin e Mrekullive. Pastaj koha ka ndryshuar. Kanë ardhur inflacioni (nga kërkesa për Shtetet e Bashkuara apo nga kostot e energjisë për Europën), lufta dhe, në vijim, ngushtica monetare e FED, e BQE dhe e bankave qendrore të tjera. Ja që WACC ka ndryshuar thellësisht dhe, me të, alternativat në termat rrezik/rendiment ndaj investimit (në veçanti) në kriptovaluta dhe ja dështimet e platformave dhe produkteve kripto e 2022. Exchange Celsius, stablecoin Terra USD dhe, në periudhën e fundit, super – kriza e FTX. Ndërsa fati i Gemini dhe i Genesis akoma nuk është e qartë. Për të mos përmendur platformat e tjera të shumta, që gjatë muajve të fundit kanë bllokuar marrjet: CoinFlex, Babel Finance, Zipmex dhe Vauld, si edhe kuotimet e Bitcoin me 30% respektvisht maksimumeve. Por ndërkohë shumë kanë kuptuar një gjë themelore. Në mungesë të një huadhënësi të instancës së fundit (bankë qendrore me monedhë që ka kurs ligjor) apo me një bankë depozitare (prej vlefshmërisë si njohur të portofolit të investimeve), investimentet në kripto kanë probleme sepse

1. nuk janë likuidë dhe të likuidueshëm (sidomos nëse të mëdha në terma absolute: shiko krizat e olatformave më të rëndësishme të exchange);
2. janë në fakt fuqimisht të rrezikshme në terma investimesh alternative me rendiment më të madh dhe rrezik më të vogël nëse përqindjet janë negative.

Atëhere çfarë horizontesh? Dikush mund të mendojë për Bitcoin, që megjithëse në krizën më të thellë, ka ende një vlerë të madhe, ka akoma një vlerë të konsiderueshme në treg. Por këtu hyn në lojë një tjetër shtyllë e madhe e vlerësimeve financiare: koha në absolute dhe, në momentin aktual, koha relative në termat e kostove të energjisë. Vlera e Bitcoin rezulton në fakt në këtë moment shumë inferiore ndaj kostos së prodhimit. Nga ana tjetër, për të siguruar operativitetin dhe sigurinë e transaksioneve është e nevojshme një fuqi e lartë llogaritëse. “Miners” (minatorë) – që faktikisht janë ekuivalenti i decentralizuar i autoritetit që prej monedhë – i vënë në dispozicion të sistemit dhe, për ta zgjedhur kompjuterin që do t’i menaxhojë pagesën, vjen çdo herë që hapet një garë në kuptimin e vërtetë të fjalës: për ta fituar është kush arrin të zgjidhë një problem matematikor kompleks përpara se të tjerëve. Për të arritur ta fitojnë, miners investojnë në makineri dhe fuqi llogaritëse të reja, që kërkojnë një sasi energjie të madhe. Në premio janë Bitcoin të rinj të “nxjerrë”: kompjuteri që do ta kryejë transaksionin dhe do t’i shtojë një bllok të ri blockchain do të shpërblehet me një shumë Bitcoin të rinj. Por sa më shumë Bitcoin nxirren, aq më shumë sistemi do të kërkojë fuqi llogaritëse më të madhe për të menaxhuar transaksionet dhe çmimi më shumë se i përgjysmuar, pas ngushticës së bankave qendrore të mëdha, kontribuon në zbutjen e të ardhurave. Ja pse Bitcoin janë në krizë si të gjitha kriptot e tjera.

Nga kriptovalutat private tek Central Bank Digital Currencies (CBDC’s)

Ja filmi që po shikojmë. Ngushticë monetare, krizë e platformave të exchange, kuotime të kriptove në rënie të lirë. Me fjalë të tjera, një histori që rrëfen ferrin e ri të financës së decentralizuar. Jemi në momentin e “game over” për botën kripto? Fatkëeqsisht ose për fat nuk është gjithçka kaq e lehtë. Roli vendimtar i kujt pret para është jashtë pdo dyshimi, në pikën që vlen akoma sot vërejtja e Baronit Nathan Rothschild: “Më jepni kontrollin e valutës së një kombi dhe nuk më intereson fare se kush ia bën ligjet”. Sot problemi strategjik është ai i qeverisjes së monedhës dhe investimet, por jo vetëm. Rreziku që privatët të fillojnë të presin monedhë sigurisht që e ka përshpejtuar procesin e krijimit të valutave dixhitale të bankave qendrore të mëdha me qëllim shmangien “boshllëqeve të pushtetit” monetarë dhe fiskalë, por është e vërtetë se tema qendrore mbetet ajo qeverisjes së të dhënave, ari i vërtetë i të ardhmes. Ja pse bankierët e mëdhenj qendrorë (që tani “ankohen” për krizën e botës kripto) nuk mund të rrijnë urtë. Ja pse, nëse është e vërtetë se dollarët, eurot apo jenët e ardhshm do të ishin me perceptim gjeneracional të menjëhershëm në termat e sigurisë respektivisht cryptoasset të tjerë, atëhere edhe CBDC’s paraqesin terma novatorë respektivisht tregjeve financiarë tradicionalë, si problemet strategjike të privacy, pasi për sa të pseudoanimizuar në termat e të dhënave, në realitet janë gjithmonë të ndjekshëm.

Një botë ku bankat qendrore (dhe shtetet) do të ishin në gjendje të mblidhnin edhe informacione më parë jo të disponueshme, duke arritur në një identifikim të pazakontë dhe më të thellë të përdoruesve dhe të kapacitetit ë flukseve të pagesave. Pra, nëse përdoren në mënyrë jo të përshtatshme, CBDC’s do të mund të favorizonin një përqëndrim të paprecedent informacionesh dhe një devijim drejt atij që quhet “kapitalizëm survejimi”. Le të mendohet, për shembull, për pushtetin inkuzitor të një Agjencie Hyrjesh eventuale (taksat apo tërheqja e kartelave të aplikuara direkt në wallet dixhitale) apo i vetë bankave qendrore në termat e taksave negative të aplikuara  top-down mbi të gjitha depozitat ku tjetërkund, me monedhat fizike, masa të tilla mund të shmangen lehtësisht duke tërhequr kesh për t’i ruajtur tjetërkund. Ja pse zhvilimi i një rregullimit të botës komplesive të monedhave dixhitale është akoma në fazë fillestare. Nga ana tjetër, siç e ka thënë Robert Kiyosaki, nëse investitori nuk është ekspert, atëhere çdo investim i tij do të jetë i rrezikuar pra, ai që është në rrezik nuk është investimi, por investitori. Një paradoks për t’u mbajtur në konsideratën e duhur dhe një motiv më shumë për të përhapur dijen mbi DeFi dhe valutat dixhitale. Duke e rritur kështu vetëdijen e investitorëve për një të ardhme që ka ende shumë territore të pakesploruara për t’u thelluar.

(nga Aspenia Institute)

Përgatiti

ARMIN TIRANA