Gazeta RD
Sefarad ishte emërtimi i Gadishullit Iberik në hebraishten mesjetare nga ku marrin emrin sefarditët, hebrenjtë e përjashtuar nga ky territor në shekullin e XV dhe të mirëpritur sidomos në vendet myslimane.
Midis shekullit të XIV e të XVI qindramijëra njerëz që ndanin një origjinë të përbashkët hebraike u detyruan që ta linin tokën ku patën banuar prej shekujsh, Sefarad – emër me të cilin quanin Gadishullin Iberik – për t’u shpërndarë në të katër anët e botës. Shumë prej tyre rridhnin nga familjet judaike që midis shekullit të XII e të XIV qenë vendosur në mbretëritë gadishullore pasi qenë përzënë nga rajone të tjera europiane (Francë, Perandori e Shenjtë Romake, Angli, Uells). Sefarad nuk ishte destinacioni i vetëm i tyre: grupe të ndryshme hebraike të ardhura nga diaspora të mëpasme u mikpritën edhe nga Mbretëria e Polonis, ku u bashkuan ata të ardhur nga Austria, Hungaria, Lituania dhe nga zona më të largëta si Krimeja. Përzëniet mesjetare i dhanë origjinë dy grupeve kryesore hebraike të mbijetuara deri në ditët tona. Nga njëra anë sfearditët, gjuha e të cilëve, judeo – spanjishtja, e quajtur edhe judizëm apo ladin (për të mos u ngatërruar me ladinën dolomitike), është një dialekt i spanjishtes mesjetare me influenca hebraike, italishte dhe turqishte. Nga ana tjetër, ashkenazitët flasin jidish, një dialekt i gjermanishtes mesjetare e influencuar nga hebraishtja dhe nga gjuhët sllave.
Një ekzil i përhershëm
Në 1492 mbretërit katolikë të Spanjës dekretuam përzënien e hebrenjve që jetonin në territoret e tyre gadishullore. Por ai nuk qe viti i vetëm në të cilin i regjistruan eksode të mëdha të popullsisë hebreje. Shumë hebrenj e lanë Gadishullin Iberik midis 1391, viti i sulmeve të përgjakshme ndaj lagjeve hebreje të shumë qyteteve spanjolle, dhe 1415. Më vonë, midis 1478 dhe 1492, mijëra të konvertuar (hebrenj që në fakt qenë pagëzuar dhe të paktën në letër qenë kristianë) shkuan në ekzil, të ndjekur nga Inkuizicioni dhe nga revoltat antisemite në Andaluzi. Dhe midis 1492 dhe 1550 e lanë vendin të konvertuar të tjerë. Nuk bëhej fjalë gjithmonë për lamtumira përfundimtare: në shumë raste në fakt kush nuk arrinte të integrohej në destinacione të tjera kthehej, edhe pse duke filluar nga 1492 kjo mundësi detyrohej me konvertimin në kristianizëm. Jo gjithmonë vendet e mikpritjes qenë në gjendje t’u garantonin hebrenjve siguri, duke qenë se edhe aty mund të bëheshin objekt përzënieje. Kështu ndodhi për shembull në 1497 në Portugali me hebrenjtë që refuzuan të konvertohen; në 1498 u përzunë nga Provensa dhe nga Navarra. Në Itali ndodhën përzënieje të pjesshme në Firenze (1494), në Napoli (në 1510 prej vullnetit të Ferdinandit Katolik dhe në 1541 prej nipit të tij Karli i V) dhe në Shtetin Papnor me përjashtimin e Ankonës dhe Romës (1569). Njëkohësisht shtete si Ferrara, Venecia dhe Toskana i mbrojtën hebrenjtë, por duke i kufizuar nëpër geto, siç papati kishte bërë në Romë.
Në fundin e shekullit të XVII kërkuan deri të tërheqin hebrenjtë levantinë (ata që qenë vendosur në Perandorinë Osmane) për t’ju shfrytëzuar rrjetet tregëtare në portet e Livornos dhe Venecias. Ndjesia e pasigurisë konstante, e perceptimit të vendeve mikpritëse si të përkohshme dhe të jetuarit në ekzil të vazhdueshëm përcaktoi gjenerata të ndryshme hebrenjsh dhe sefarditësh të konvertuar, siç mund të lexohet Lugina e së qarës (1575), një vepër e shkrimtarit dhe historianit hebre Joseph Ha-Cohen, i lindur në Avinjon, por me origjinë nga Gadishulli Iberik. Nga ana tjetër, sefarditët qenë krenarë për të kaluarën e tyre në Sefarad dhe e ruajtën gjuhën e tyre, ladinën, duke bërë një pjesë të rëndësishme të indentitetit të tyre. Kjo kontribuonte në një lloj ndjesie superioriteti kulturor respektivisht hebrenjve tashmë të pranishëm në vendet që i mirëprisnin dhe përgatiti vetëdijen e tyre se i përkisnin një grupi unik, duke ua penguar integrimin. Nga pikëpamja ekonomike, ardhja e sefarditëve (si hebrenj, ashtu edhe të konvertuar) nënkuptoi një impuls të madh ekonomik, teknologjik, religjioz dhe kulturor për territoret ku u vendosën. Jo vetëm u bënë protaginistë të ekspansionit të mjeksësi galenike jashtë Europe apo interpretimesh novatore filozofike, talmudike dhe kabalistike, por kontribuan edhe në përhapjen e shtypit (sektor në të cilin qenë shumë aktivë) dhe teknikash të reja tregëtie dhe prodhimi, si telajot për mëndafshin dhe leshin, makinat për kompaktimin e leshit dhe arin e përpunimit të lëkurës në Itali, Hollandë, Afrikën Veriore dhe Perandorinë Osmane. Diaspora sefardike – tragjike për ata që e pësuan – favorizoi globalizimin e parë, modernizimin teknologjik dhe zhvillimin e sistemit kapitalist.
Sefarditët e Fèsit
Barberia (zona bregdetare e Marokut, Algjerisë dhe Tunizisë), bashkë me Portugalinë, qe destinacioni kryesor i hebrenjve të shpëtuar nga masakrat e 1391 dhe qysh atëhere nuk reshti së mikprituri gribe hebrenjsh dhe të konvertuarish. Në lokalitete si Fèsi, megorashimët ose mërgimtarët e ardhur nga Gadishulli Iberik, i shkrinë me toshavimët, hebrenj vendorë të ngulur shumë kohë më parë. Për shekuj me radhë të dy grupet e hebrenjve patën vend ekulti dhe varrosjeje të veçanta, deri kur në fund ladinishtja, ritet dhe traditat mesjetare spanjolle u vendosën. Komunitetet kryesore të themeluara nga sfearditët në Afrikën Veriore qenë ato të Fèsit, Debdousit dhe Oranit. Mellahu (lagja hebraike) e Fèsit mikpriti refugjatët e pogromeve të shekullit të XIV, edhe pse qe praktikisht e shkatërruar pas masakrës së hebrenjve e ndodhur më 1465 në vijim të rënies së sulltanëve të dinastisë merinide, që deri më atëhere kishin mbrojtur komunitetin judaik. Shumë sefarditë u rikthyen atëhere në Kastilje, por 30 vite mp pas, pas përzënies së përgjithshme të 1492, u kthyen sërish në Fès. Kësaj radhe qyteti nuk qe në gjendje t’i asimilojë 20000 hebrenj në ardhje. Udhëtimi midis bregut dhe qytetit qe në kaskadë vjedhjesh dhe vrasjesh të kryera nga popullsia vendore. Me të arritur në Fès, pjesa më e madhe e hebrenjve u detyrua që të banojë në një lloj kampi refugjatësh në periferi të qytetit. Shumë prej tyre zgjodhën që riviheshin sërish në lëvizje drejt Kastiljes; në rrugën e kthimit u pagëzuan në qytetet veriafrikane të Assilah, Tangerit e Ceutas, të kontrolluara nga Portugalia dhe morrën mbiemra portugezë përpara se kalonin Ngushticën e Gjibraltarit. Disa shkuan në Kadiks dhe në Herez, ku u bënë tregëtarë të rëndësishëm.
Në gjysmën e parë të shekullit të XVI, nën sulltanët watasidë (pasues të merinidëve), lulëzoi tregëtia midis Fèsit, Kanarieve, Portugalisë dhe Kadiksit. Kjo klimë begatie i detyrohej shumë rrjeteve tregëtare që lidhnin hebrenjtë sefarditë të Fèsit, Marrakeshit dhe Taroudantit me partnerët e tyre të konvertuar të Kadiksit dhe Lisbonls, nëpërmjet të cilit tekstilet europiane – mëndafshi i Granadës, mbulesat e kokës së Toledos dhe Kordovës, stofrat franceze – shkëmbeheshin me kosto të ulët me flori, skllevër dhe lëndë të para nga Afrika Veriore: dylli, lëkura indaku (një ngjyrosës blu) dhe hurmat e Arabisë. Por gjatë gjysmës së dytë të shekullit të XVI, ekonomia e Fèsit u paragjykua nga dominimi i dinastisë së re saadiane, që e spostoi kryeqytetin në Marrakesh. Shumë sefarditë e lanë mellahun dhe hebrenjët e Fèsit nuk e gjetën salltanetin e tyre të vjetër deri në shekullin e XIX, kur Maroku ju hap tregëtisë ndërkombëtare dhe qyteti arriti të numërojë 15 sinagoga. Por duke filluar nga viti 1912, me fillimin e protektoratit frncez, popullsia hebraike filloi të reduktohej dhe në gjysmën e dytë të shekullit të XX thuajse të gjithë hebrenjtë e qytetit (rreth 22000) tashmë patën emigruar në Kazablankë apo në Francë, Kanada dhe Izrael. Në 1997 në Fès jetonin vetëm 150 hebrenj dhe në mellah nuk kishte më sinagoga aktive.
Debdou, Sevilja e vogël
I ndodhur në veri të Marokut, Debdou qe një prej qyteteve të pakta me mazhorancë hebraike gjatë thuajse të gjithë ekzistencës së tij, bashkë me Selanikun. Në Debdou qenë vendosur hebrenjët e arratisur nga Sevilja dhe Murcia pas pogromeve të 1391; fontana kryesore e qytetit quhet akoma “fontana e Seviljes”. Deri në vitet ’50 të ‘900, Debdou ka qenë një qendër formimi religjioz me referim për komunitetin hebraik të Magrebit, me 14 sinagoga dhe yeshivah (shkollë rabinike) të ndryshme. Siç ka ndodhur në komunitete të tjera judeo – marokine, në gjysmën e dytë të shekullt të XX pjesa më e madhe e sefarditëve emigroi në Kazablankë, në Melilla, në Francë apo në Izrael. Sefarditë të shumë që jetonin në Afrikën Veriore apo në qytetet italiane i mbyllën ditët e tyre nën mbrojtjen e sulltanëve osmanë. Jo më kot, sulltan Bajaziti i II dërgoi një flotë të drejtuar nga admirali Kemal Reis në brigjet e Gadishullit Ibreik për të shkuar dhe marrë hebrenjtë e përzënë më 1492.
Mbrojtja osmane
Hebrenjtë kishin mundësinë që të rivendoseshin në komunitete të ndryshme të Perandorisë Osmane. Moses Capsali, kryerabini i Turqisë, dhe me vonë anëtarë të ndryshëm të familjes së rëndësishme Nasi, si Gracia dhe Josef, sefarditë aragonezë, patën një rol domethënës respektivisht kësaj mikpritjeje të favorshme. Deri në shekullin e XV territori ku sefarditët patën akses – Ballkani, Greqia dhe Anadolli – kishin qenë seli e dy komuniteteve hebraike: romaniotëve, hebrenj që flisnin greqisht, dhe karaitëve, hebrenj që flisni turqisht të ardhur nga Krimeja. Por kur erdhën sefarditët këto komunitete qenë reduktuar deri në palcë apo praktikisht të zhdukura, pasi në 1453 sulltan Mehmedi i II i kishte mobilizuar hebrenjtë e këtyre rajoneve për të populluar kryqeytetin e ri, Stambollin, emër me të cilin kishte pagëzuar të sapopushtuarin Konstandinopojë. Falë superioritetit të tyre numerik dhe kulturor, sefarditët ua vendosën ladinishten bashkëfetarëve të tyre dhe për këtë disa hebrenj bashkëkohës të gjuhës ladinishte mund të kishin asgjë të bënin me Sefaradin mesjetar. Sefarditët kontribuan ndjeshëm në zhvillimin ekonomik të Perandorisë Osmane, sidomos falë fabrikimit të leshit në Selanik, Trikallë dhe Rodi (Greqi), Pleven (Bullgari) dhe Safad (Izrael): me një teknologji spanjolle pararojë në termat e telajove dhe të grumbulluesve, territoret osmane prodhonin deri në 60000 copë tekstili çdo vit. Veç kësaj, sefarditët morën kontrollin e rrjete tregtare tokësore që lidhnin Mesdheun lindor me Persinë dhe Lindjen e largme. Produktet e ardhura nga India, nga Kina dhe nga Japonia kalonin ekskluzivisht nëpër duart e tyre, të paktën deri kur portugezët dhe spanjollët nuk krijuan rrugë tregëtare nëpërmjet Oqeanit Indian dhe atij Paqësor. Komunitetet kryesore sefardite të Perandorisë Osmane qenë në Stamboll, Smirne, Jeruzalem, Safad, Selanik dhe Sarajevë. Kur në mesin e shekullit të XVII perandoria hyri në fazën rënëse, shumë sefarditë zgjodhën që të transferoheshin në qytetet e Europës Perëndimore që ofronin perspektiva më të mira ekonomike, si Londra dhe, sidomos, Amsterdami.
Kryeqyteti osman mikpriti me interes të madh grupet hebraike të ardhura nga mbretëritë e Kastiljes dhe të Aragonës. Këtu, në 1493, sefarditët David dhe Samuel Nahmias, që përpara përzënies posedonin një tipografi në afërsitë e qytetit të vogël aragonez Teruel, botuan një libër në hebraisht Arba’ah Turim, botimi i vetëm i shtypur jashtë Europës së krishterë. Midis 1493 dhe 1530 dolën në Stamboll nja 100 libra në hebraisht. Artizanë të tjerë sefarditë, për më tepër të ardhur nga Kordoba, sollën me vete sekretet e punimit të lëkurës dhe ju kushtuan prodhimit të koramit (lëkurë e shtypur dhe e punuar), duke arritur të rivalizojnë me cilësinë kordobase gjatë gjithë epokës moderne: në shekullin e XVII qenë 5000 që punonin në 1084 laboratorët e qytetit. Përveç dedikimit ndaj huasë dhe tregëtisë, hebrenjtë e Stambollit qenë anëtarë ekskluzivë e punuesve të mëndafshit dhe të xhamave, si edhe merrnin edhe në ato të argjendarëve, pastiçierëve, këpucarëve, rrobaqepësve dhe peshkatarëve. Por gjithësesi qenë përjashtuar nga 65% e korporatave, të rezervuar myslimanëve. Midis sefarditëve më të spikatur qenë anëtarët e familjes Nasi: Gracia dhe nipi i tij, pse jo edhe dhëndërri, Josef. Gracia themeloi sinagoga të shumta me mbiemrin e tij, seniyora, dhe Josef qe ministër dhe diplomat i sulltanëve Sulejman i Mrekullueshëm dhe Selimit të II. Ky i fundit e emëroi dukë të ishullit Nasso dhe zot i Tiberiades, në Palestinë.
Jo larg nga Tiberiada ndodhej Safadi, që në shekullin e XVI fitoi nofkën e “qytetit të kabalës” prej numrit të madh të studiuesve të këtij korrenti ezoterik u vendosën këtu, pjesa më e madhe e të cilëve sefarditë. Qenë ata që themeluan sinagogën e titulluar pas kabalistit spanjoll Isaac Abuhav në fundin e shekullit të XV, ashtu siç e bënë Safadin një pikë referimi për prodhimin e copërave të leshit në Lindjen e Afërt. Popullsia arabe vendëse bashkëjetoi me mërgimtarët sefarditë, që i emërtuan lagjet hebraike duke i bërë jehonë vendeve të tyre të origjinës: Qurtubah (Kordoba), Qastiliyah (Kastilia), Araghun ma’ Qatalan (Aragona dhe Katalonja) dhe Sibiliyah (Sevilja). Sasia e fisnikëve sefarditë që u vendosën në Safad qe e jashtëzakoshme sa prodhimi i tyre intelektual. Eksperti i kabalës Moses Cordovero ishte me origjinë nga Kordoba; juristi Josepf Karo (të cilit i ishte titulluar një sinagogë e qytetit) i qytetit Toledo dhe mësuesi i tij Jacob Berab vinte nga Maqueda fqinje. Në fundin e shekullit të XVI në Safed jetonin rreth 10000 hebrenj, por qyteti ju nënshtrua sulmeve të vazhdueshme gjatë përplasjeve midis druzëve (grup etniko – fetar mysliman vendas) dhe Perandorisë Osmane. Shumë sefarditë ja mbathën për Stamboll dhe Europë Veriore. Kush mbeti jetoi në shekullin e XVIII ardhjen e hebrenjve nga vende të tjera si Rusia dhe Lituania, që kontribuan në reduktimin e identitetit sefardit të qytetit.
Lavdi dhe tragjedi e Selanikut
I njohur në ladinishte si “nëna e Izraelit”, ky port osman (sot nën Greqi) është një pikë referimi për mërgimin sefardit. Midis viteve 1492 dhe 1550 mikpriti rreth 15000 hebrenj mërgimtarë dhe të konvertuar, si edhe u bë qendër e madhe tregëtare dhe artizanale e perandorisë. Këtu sefarditët zhvilluan prodhimin më të madh tekstil të territoreve osmane falë telajove revolucionare kastiliane; duke filluar nga 1576 mbajtën veç të tjerash monopolin e uniformave të jeniçerëve, gardës elitare të sulltanit, me një prodhim vjetor prej 4100 kompletesh në veshje. Në epokën moderne hebrenjtë Selanikut e tejkalonin numrin e turqve e të grekëve dhe qenë të pranishëm në të gjitha shtresat shoqërore, nga fshatarët tek tregëtarët. Qyteti kishte 32 sinagoga me emra evokues si Mayorka, Kastilla, Aragon apo Katallan yashan (Katalonjë e vjetër), që nxirrinin në pah origjinën e besimtarëve të tyre. Selaniku shkëlqeu si një fanar kulturor dhe religjioz për hebrenjtë europianë dhe deri në shekullin e XX aty shtypeshin libra dhe gazeta në hebraisht dhe ladinisht. Por gjatë Luftës së Dytë Botërore popullsia sefardite praktikisht u shfaros: prej rreth 50000 banorëve hebrenj, 46000 vdiqën në Auschwitz – Birkenau. Sot vetëm pak jetojnë ende në Selanik dhe disa prej tyre e ruajnë akoma me nostalgji çelësin e derës së shtëpive të tyre në Toledo apo në Valencia, që strëgjyshërit e tyre morën me vete në 1492, dhe kujtojnë me zemër Sefardin e lashtë në këngët e gjyshërve të tyre.
(nga Storica)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
