Gazeta RD
30 vjet më parë shembej Bashkimi Sovjetik. Pas grushtit të shtetit të konservatorëvei abortuar në gushtin e 1991, shpërbërja u bë e pandalshme dhe më 25 dhjetor flamuri i kuq u ul në Kremlin. Kemi thirrur të reflektojmë mbi këto ngjarje 3 studiues: Andrea Graziosi, autor i një Storia dell’Unione Sovietica në dy vëllime; Silvio Pons, kurator me Robert Service i Dizionario del comunismo nel XX secolo, edhe ky në dy vëllime; Antonella Salomoni, autore e librit L’Unione Sovietica e la Shoah (il Mulino).
Si ka mundësi që regjimi sovjetik cedoi kaq lehtë më 1991?
ANDREA GRAZIOSI — Shembja e Bashkimit Sovjetik përqëndrohet midis grushtit të shtetit të dështuar të gushtit dhe dhjetorit të 1991, kur referendumi ukrainas për pavarësinë fillon shpërbërjen finale. Megjithatë, në një perspektivë më të gjerë, mund të thuhet se Bashkimi Sovjetik vdes me perëndimin e reformave ekonomike, tashmë evidente nga fundi i 1987. Anëtarët aktivë e drejtuesve sovjetikë në fillimin e viteve ’80 qenë të bindur se sistemi kishte nevojë për ndryshime radikale. Qenë të gjithë në favor të perestrojkës së dëshiruar nga Sekretari i Parë i PKBS Mikhail Gorbaciov, edhe pse jepen interpretime të ndryshme. Vetëm se tentativa ngjiti shpejt dhe drejtuesit e partisë në këtë pikë kërkuar që të kapin shpëtimin, u gjetën në fund duke kalëruar shtytjet indipendentiste në republikat e ndryshme. Kjo shpjegon edhe brishtësinë e grushtit të shtetit që në gushtin e 1991 u zbatua nga njerëz që më parë kishin bashkëpunuar për reformat. Qenë të vetëdijshëm sesa sistemi ishte joefikas dhe qenë zhgënjyer ta rilançonin me një përpjekje të vullnetshme. Por ky projekt rezultoi i pazbatueshëm dhe duke filluar nga 1988 u përhap një ndjenjë devijimi shumë e dukshme edhe në lëvizjet konfuze të puçistëve, të cilët nuk dinin praktikisht se çfarë të bënin. Pas njoftimit të parë të shkarkimit të Gorbaçiovit, disa u dehën, të tjerë ranë në inercinë më absolute. U shfaq një mosbesim total në sistem nga ana e kujt e udhëhiqte.
SILVIO PONS — Për të kuptuar kolapsin sovjetik është e nevojshme të kombinohen faktorë subjektivë dhe koniukturalë me procese me periudhë të gjatë. Duhen marrë në konsideratë ndarjet që qenë krijuar në vitet ’60 në lëvizjen komuniste ndërkombëtare dhe rënien e mitit sovjetik në vitet ‘70. Pas pushtimit të Çekosllovakisë në 1968, në planin e brendshëm likuidohen idetë e reformës dhe nuk gjendet zgjidhje tjetër përveçse në vetëriprodhimi të një sistemi stanjant. Në thelb, «socializmi real» është viktima e vërtetë e shokut petrolifer të viteve ‘70. Vendet satelite të Bashkimit Sovjetik gjenden në borxhe deri në fyt me Perëndimin dhe Moska nuk i ka resurset për t’i mbajtur gjallë. Drejtuesit e bllokut sovjetik eksperimentojnë kështu një humbje të fortë identiteti, ndjejnë se nuk kanë më asnjë rol.
Por më pas vjen Gorbaçiovi
SILVIO PONS — Sekretari i ri PKBS u jep prioritet reformave politike respektivisht atyre ekonomike dhe në një farë kuptimi ka edhe sukses. Nëse ka një lider që ka luajtur një rol vendimtar në mbarimin e Luftës së Ftohtë ka qenë ai. Vetëm se Gorbaçiovi është viktimë e suksesit të tij, pasi reforma politike rezulton destabilizuese: fut ndryshime radikale në një sistem që nuk i toleron. Rezultati është impasse i programit reformist, mbi të cilin rëndon efekti destabilizues i rënies së Murit të Berlinit. Por nga një pikëpamje tjetër, nëse Bashkimi Sovjetik përfundon në mënyrë relativisht paqësore, mund të pohojmë qetësisht se merita i takon Gorbaçiovit.
ANDREA GRAZIOSI — Bie dakord mbo rolin historik pozitiv të Gorbaçiovit, por do të doja të saktësoja se ai u nis me reformat ekonomike dhe vetëm në vijim, për shkak të dështimit të tyre, futi ndryshime radikale politike. Më parë provoi që ta reformojë sistemin duke përdorur PKBS, më pas e kuptoi se nuk ishte e mundur.
SILVIO PONS — Ama nuk zgjodhi modelin kinez, të bazuar mbi hapjen ndaj tregut dhe ruajtjen e diktaturës.
ANDREA GRAZIOSI — Fakti që Gorbaçiovi ishte atëhere vërtet një progresist, që besonte në një ide të tijën të demokracisë pjesëmarrëse.
ANTONELLA SALOMONI — Rënia e Bashkimit Sovjetik është një fakt i papritur, pavarësisht se konkurrojnë edhe faktorë afatgjatë. Bashkimi Sovjetik ishte një shtet elementët përbërës e të cilit lidheshin në një tërësi ideologjikisht organike: praktikat qeverisëse funksiononin në mënyrë konforme me logjikën e teorisë së themelimit. Në shekullin e XX nuk ka raste të ngjashme, të paktën lidhur me kohëzgjatjen e sistemit.
Dhe reformat e Gorbaçiovit?
ANTONELLA SALOMONI — Sekretari i PKBS, i zgjedhur më 1985, ka personalitetin që gëzon prestigj të madh në fushën akademike, por edhe politike dhe diplomatike që qenë vënë menjanë prej orientimit të tyre liberal, si Aleksandr Jakovlev. Pa realizuar akte të forta në profilin simbolik, si rikthimi nga kufiri në 1986 i fizikanit disident Andrei Sakharov, por që vdes më 1989 pak pasi është zgjedhur në parlament. Gorbaçiovi deshi të favorizojë ndërtimin e një opinioni publik për të mobilizuar sektorë të gjerë në mbështetje të reformave. Në harkun e pak viteve ideologjia shtetërore hyn në krizë: një premisë e rëndësishme për të kuptuar shembjen sovjetike. Duhet shtuar se tentativa për të promovuar një elitë të re reformiste, pjesërisht e arritur dhe pjesërisht jo, Gorbaçiovi nuk do të ketë pasues. Nuk më duket se Jelcini e ka zgjedhur në këtë rrugë.
Sistemi sovjetik ishte vërtet socializëm, ndoshta i vetmi i mundur?
ANDREA GRAZIOSI — Jam në favor t’i quaj sistemet politike me emrin që i japin, siç na mëson Filologjia. Bashkimi Sovjetik është shpallur sistemi i parë socialist i historisë dhe i ka dhënë jetë «bllokut socialist». T’i heqësh këtë nënkupton që t’i mohosh vetëprezantimin e tij dhe, prfundimisht, historinë e tij. Pastaj, nëse dëshiron të thuash se socializmi i Bashkimit Sovjetik nuk ishte ai i ndjekur nga vende të tjera në Perëndim, është një diskutim tjetër.
Çfarë raporti kishte me kapitalizmin?
ANDREA GRAZIOSI — Disa koordinata janë të ngjashme: urbanizimi masiv, industrializimi, zhvillimi i sistemeve arësimore. Modeli sovjetik futet në përvojën e modernizimit të Nëntëqindës, aq sa në vitet ’60 disa, përfshi Sakharovin, hipotezuan një konvergjencë me Perëndimin, ama bëhej fjalë për një modernizëm ndryshe. Ai sovjetik ishte një sistem i mbyllur, i hierarkizuar, i rregulluar nga urdhëra të ardhura nga lart, që e ka katandisur prej një kohe të gjatë popullsinë rurale në një status të klasit të dytë. Vetëm në 1974 fshatarët morën pashaportën e brendshme. Deri më atëhere nuk mund të spostoheshin nga vendi i banimit. Unë nuk besoj se socializmi dhe kapitalizmi ekzistojnë në realitete, janë sidomos konstruksione mendore. Ama Bashkimi Sovjetik ka përfaqësuar një modernizëm ndryshe nga ai perëndimor. Kur e para ka rënë, e dyta është zhgënjyer se ka fituar dhe në fakt ka hyrë nga ana e saj në krizë.
A mund të reformohej Bashkimi Sovjetik?
ANDREA GRAZIOSI — Ishte vërtet e vështirë dhe e pamundur në planin socio – ekonomik, përveçse me një prishje radikale. Konfrontimi me Kinën bën të kuptohen shumë gjëra. Në 1956 Nikita Hrushovi zgjodhi t’i dënojë krimet e Stalinit, ama duke ruajtur sistemin socio – ekonomik të ndërtuar prej tij. Ishte ende i bindur se socializmi sovjetik ishte superior ndaj kapitalizmit dhe do ta kalonte. Vetëm 20 vite më pas, në Kinë, Ten Hsiao Pini nuk e dënoi despotin e ndjerë Mao Ce Dun, bile e shenjtëroi figurën, anipse privatisht e kritikonte. Ndërkohë e shkatërroi sistemin socio – ekonomik maoist, megjithëse duke i ruajtur diktaturën. Në planin ekonomik Hrushovi dështoi, edhe pse moralisht qe më kurajoz se Teni, pasi zgjodhi të thotë të vërtetën e tij mbi Stalinin. Ama lideri kinez qe shumë i kulluar: kuptoi se sistemi politik diktatorial duhej mbajtur, ndërsa ai ekonomik kolektivist duhej çinstaluar.
SILVIO PONS — Nuk më ka apasionuar debati rreth natyrës socialiste ose jo e Bashkimit Sovjetik. Besoj edhe unë se është oprtune ta quash me emrin që i ishte dhënë. Jemi në prani të një ideologjie, të një praktike shtetërore, të një ekonomie që duan të jenë alternativa ndaj kapitalizmit dhe, në një farë mase, ja arrijnë. Miti sovjetik i hedh një vel realitetit, por i pasqyron edhe disa aspekte. Është një projekt modernizmi jokapitalist, i ndërtuar edhe me nj dhunë masive të frikshme, por i pajisur me një legjitimitet të tijin. Nuk e di nëse është modeli i vetëm socialist i mundshëm, pasi historia mund të shpikë zgjidhje të reja që ne sot nuk i imagjinojmë, por padiskutim ai sovjetik ka qenë eksperimenti më ë madh socialist i shekullit të XX, më shumë sesa socialdemokracia, që megjithatë ka arritur aspekte superiore civilizimi dhe cilësie jetese.
Do të ishte e mundur të ridrejtohej Bashkimi Sovjetik drejt një socializmi ndryshe?
SILVIO PONS — Ndoshta në vitet ’80 sistemi nuk ishte më i reformueshëm, por nuk jam kaq i sigurtë sa që ishte e pamundur të ndërhyhej në një fazë të mëparshme. Edhe krahasimi me Kinën demonstron se një rrugë ndryshe ishte e përshkueshme. Teni e braktis modelin ekonomik të markës sovjetike, por ruan supremacinë e partisë – shtet, shpikja e madhe e Leninit. Në thelb ajo që realizohet është një reformë autoritare në kontinuitetin e sistemit dhe nëqoftëse ne e pranojmë vetëpërcaktimin e socializmit sovjetik për shekullin e XX, nuk shoh se pse duhet ta refuzojmë atë të shtetit kinet për shekullin e XXI. Ndoshta pse Pekini ka një ekonomi kapitaliste? Është e vërtetë, por në Kinë mbetet një arkitekturë pushteti e ndryshuar nga modeli leninist. Bëhet fjalë për një hibrid që veç të tjerash e bën të vështirë t’i përgjigjem plotësisht në mënyrë negative pyetjes rreth reformueshërisë së sistemeve socialiste, edhe pse programi i Gorbaçiovit është demonstruar i parealizueshëm sepse sistemi sovjetik nuk ishte në gjendje ta mbante. Do të doja pastaj të shtoja disa gjëra mbi atë që ka thënë Salomoni.
Për çfarë bëhet fjalë?
SILVIO PONS — Është e vërtetë se shteti sovjetik kishte një themel të fortë ideologjik, por kjo është një diçka që e gjejmë edhe tjetërkund. Ka ekzistuar një ideologji e kolonializmit europian, ashtu si një e Shteteve të Bashkuara dhe e «fatit amerikan». Për më tepër, Bashkimi Sovjetik kishte një aparat ideologjik, një burokraci që kontrollonte jo vetëm njerëzit, por vetë gjuhën. Dhe ideologjia nuk është gjithmonë e njëjta, ndryshon në kohë, ka një histori. Vetë vetëpërcaktimi i «socializmit real» shënon një normalizimin respektivisht shtytjeve utopiste. Ishte një mënyrë për të thënë: jemi një shoqëri më e mirë se ajo perëndimore, por jo ajo që kishin premtuar baballarët e atdheut sovjetik. E njëjta tentativë e Gorbaçiovit është në fakt kontradiktore. Deri në një moment të vonë ndjek një projekt demokracie monopartiake, sigurisht jo liberal.
ANTONELLA SALOMONI — Padyshim që ideologjia sovjetike evoluon, ka një histori, por unë do të doja të nënvizoja mbi të gjitha se është e strukturuar organikisht. Pavarësisht transformimeve të saj, ka një bërthamë fillestare që mbetet, që e ndihmon sistemin të funksionojë, duke e legjitimuar dhe njëherazi e kushtëzon, duke i penguar projektet e e reformës. Për sa u përket karaktereve të regjimit, mohimi i natyrës socialiste dhe ajo që ka bërë shpejt socialdemokracia, që synonte të ndante idealet e saj nga bashkimi se ishte bërë në Rusi dhe që duke bërë kështu na ka mësuar shumë. Mendoj për menshevikun Julij Martov, që flet për “atavizëm ideologjik” për të definuar tendencën e bolshevikëve për të proceduar me skema elementare, të finalizuara për të kënaqur nevojat e popullsisë, pa analizuar substancën e problemeve dhe pa pyetur mbi pamaturitë e Rusisë respektivisht perspektivës së një tranzicioni drejt socializmit. Megjithë me diferencat e duhura, kam përshtypjen se sot Vladimir Putini ndjek një logjikë të ngjashme kur nuk arësyeton në termat e të drejtës së qytetarëve, por paraqet si objektiv kryeor plotësimin e nevojave të popullsisë.
ANDREA GRAZIOSI — Dy trashëgimi të leninizmit janë ende gjallë. Njëri është partia – shtet, tjetri është affermative action, domethënë praktika e adoptuar në Bashkimin Sovjetik qysh nga vitet ‘20, për të promovuar me kuota të rezervuar përfaqësimin e shtresave të popullsisë që mendohen të dizavantazhuar për arësye sociale, kombëtare, por edhe seksuale. Trashëgimia është, gjiganteske, edhe pse jo gjithmonë e qartë. Ama pyes se çfarë ka të bëjë me socializmin tradicional, që përkufizohej si një sistem ekonomik. Në teoritë e Karl Marksit, primati u shkon mënyrave të prodhimit, prej të cilave politika konsiderohet në thelb një refleks. Kur flitej për pareformoushmërinë e sistemit sovjetik, i referohesha kësaj.
Si mund ta vlerësojmë punën e Gorbaçiovit dhe të rivalit të tij Boris Jelcin?
ANDREA GRAZIOSI — Gjykimi im lshtë në thelb pozitiv për të dy, pasi kanë shmangur katastrofën dhe kjo vlen deri edhe për puçistët e gushtit 1991, që refuzuan ta përdorin forcën. Ka një diferencë të madhe midis klasës drejtuese sovjetike dhe asaj jugosllave, që është fajtore në bllok për abisin e dhunës që e kanë hedhur vendin e tyre. sot Gorbaçiovi dhe Jelcini (më shumë i pari sesa i dyti) janë goditur nga një damnatio memoriae e padrejtë: edhe pse Putini e ka marrië pushtetin nga paraardhësi i tij dhe nuk e sulmon, e gjitha retorika e Kremlinit i shërben rikthimit të rregullit pas viteve të kaosit, atyre të Jelcinit. Ky i fundit dhe njerëzit e tij qenë të gjithë bij të regjimit sovjetik. Qenë një elitë me inteligjencë të konsiderueshme, por edhe me injorancë të madhe. Nëse ka një dhunti që nuk i mungonte Jelcinit ishte kurajoja. Boll të mendosh për mënyrën me të cilën doli në shesh ditët e puçit dhe mendoni për kurajën që ju desh të firmosë, në dimrin 1991 – 1992, dekretet që liberalizonin çmimet. Të gjithë mendonin se në Rusi do të kishte një zi buke të tmerrshme. Në fakt, askush nuk vdiq nga uria.
Ama kritikat e Jelcinit kanë të bëjnë sidomos me punën e tij të mëtejshme.
ANDREA GRAZIOSI — Gabimet e tij janë të qarta, parasëgjithash bombardimi i parlamentit rus dhe lufta në Çeçeni, që sipas mendimit tim kanë hedhur bazat për devolucionin autoritar të mëpasëm. Sistemi që ndërton Jelcini atëhere, shumë më përpara se të vijë Putini dhe të bazuar mbi ish aparatin e Komitetit Qendror të PKBS, që kalon në bllok në shërbim të presidencës ruse. Kontinuiteti është shumë i fortë.
Ishte i pashmangshëm?
ANDREA GRAZIOSI — Do të thoja jashtëzakonisht probabël. Në Itali fashizmi ka zgjatur 20 vjet dhe në rënien e tij kishte një klasë drejtuese që mund të vinte në pushtet. Në Gjermani nazizmi ka zgjatur vetëm 12 vjet. Megjithatë kemi bërë debate të gjata lidhur me kontinuitetin e shtetit në rastin italian dhe në atë gjerman, pr faktin se prefektë, diplomatë apo prokurorë qenë të njëjtit që kishin shërbyer nën diktaturë. Mund të shkonte ndryshe në Rusi pas një regjimi të zgjatur 74 vjeti? Elita e vetme e disponueshme në vitet ’90 është ajo e trashëguar nga Bashkimi Sovjetik, e cila e di se sistemi ka dështuar, por nuk e ka idenë sesi të ngrejë një të re.
Perëndimi është përgjegjës për devolucionin autoritar të Rusisë?
ANDREA GRAZIOSI — Ka që e theksojnë, por unë nuk jam dakord. Perëndimi e ka ndihmuar Rusinë, ndoshta ml pak nga a mund të uronte, por megjithatë shumë. Mendoni për çinstalimin e arsenalit bërthamor kazak dhe ukrainas, që është bërë me shpenzimet e Shteteve të Bashkuara.
Ama Rusia ka vuajtur shumë.
ANDREA GRAZIOSI — Padyshim, por kostot nuk mund t’u varen zgjedhjeve të dëshpruara nga qeveritarët e atëehrshëm, pasi buronin nga difektet e akumuluara në 74 vite regjim sovjetik. Jelcini ka kryer shumë gabime, por ka mbajtur arkivolin drejt në rrugën e reformave.
SILVIO PONS — Unë e shoh paksa ndryshe. Parasëgjithash tentoj që të mendoj se vdekja e Sakharovit në fundin e 1989 ka qenë një gjysmë katastrofë, pas ka dobësuar lëvizjen demokratike dhe i ka lënë hapësirë Jelcinit, një aventurier që gjen konsensus duke përfituar nga reformat gorbaçioviane, por pa pasur një projekt politik të qartë, në mos rivendikimin e papritur e sovranitetit të Rusisë respektivisht Bashkimit Sovjetik. I qartë dhe kurajoz: në momentin e puçit të gushtit nuk përkulet dhe e percepton dobësinë e puçistëve. Bëhet kështu personaliteti që i dikton rregullat të gjithëve, përfshi Gorbaçiovin. Ama Jelcini sillet si një tribun populist, me linjë kontradiktore. Nga njëra anë promovon integrimin e Rusisë në botën e globalizuar, nga ana tjetër instauron një pushtet që arrin pikën e bombardimit të parlamentit trazovaç.
A kishte alternativë?
SILVIO PONS — Jo, nuk kishte një klasë drejtuese rezervë, sidomos pas vdekjes së Sakharovit. Kështu, Jelcini blhet garanti i një metamorfoze gjysmëautoritare të drejtuesve komunistë në menaxherë që privatizojnë pjesë të madhe të pasurisë shtetërore në forma që i lënë hapësirë të gjerë korrupsionit. Ndërkohë, kalimi në treg me një terapi shoku, ndoshta e pashmangshme, ka krijuar nivele varfërie ka mundësi superiore me atë tashmë të larta të epokës sovjetike. Nuk vdisej urie, por kujtoj të moshuarit, që në Moskën e 1992 – 1993 shisnin nëpër rrugë mallrat e tyre të varfëra sepse nuk arrinin të mbaheshin më me pensione të zhvlerësuara. Mund të procedohej në mënyrë më pak të dhimbshme për më të varfërit? Sinqerisht nuk e di. Sigurisht nuk mund të përjashtohet Jelcini nga përgjegjësia për çka ka ndodhur. Edhe ardhja e Putinit si njeri i rregullit dhe në pjesën më të madhe i detyrohet paaftësisë së tij.
ANTONELLA SALOMONI — Tentoj të shmang gjykime ndaj njerëzve, por nuk e ndjej të jap një vlerësim pozitiv për Jelcinin dhe përgjegjës i një diskontinuiteti të munguar. Nuk ka në ish Bashkimin Sovjetik, sidomos në Rusi, një drejtësi tranzicioni. Nuk janë ato që në Lindjen europiane quhen “ligje lustrimi”: aparati shtetëror as nuk spastrohet, as nuk adoptohen kufizime në ngarkim të njerëzve të kompromentuar. Nuk lejohet një akses i lirë në arkivat e KGB dhe nuk nisen procese lidhur me përgjegjësit e abuzimeve të kryera në epokën sovjetike. Nuk bëhet asgjë për të rivendosur të drejtat e shkelura. Në 1992 Galina Starovoitova, lidere partisë Rusia Demokratike, propozon një projektligj për lustrimin, që parashikon kufizime të përkohshme të aktivitetit politik për ish drejtues të PKBS, oficerët e KGB dhe figura të tjera të përfshira në represion. Por në 1998 Starovoitova vritet në Shën Petërsburg dhe propozimi i saj lihet menjanë. Projektligje të tjera nuk kanë pasur fat më të mirë. Edhe dekretet e miratura nga Jelcini pas 1991 për ta ndaluar PKBS dhe konfiskuar mallrat në pjesën më të madhe anullohen apo zbuten nga ndërhyrjet e prokurorisë.
Triumfon mosndëshkueshmëria?
ANTONELLA SALOMONI — Jo vetëm. Është futur ndalimi i bërjes publike të identitetit të bashkëpunëtorëve të KGB. Kanë hyrë në fuqi tipologji të reja sekreti shtetëror për të mbrojtur informatorët e inteligjencës. Përfundimisht, tranzicioni nga Bashkimi Sovjetik tek Rusia kontrollohet nga nivelet e shtetit në mënyrë shumë më rigjide nga sa nuk është kuptuar fillimisht. E gjithë pesha e kalimit është ngarkuar midis shpatullave të shoqërisë civile, ndërsa shteti është tërhequr. Ka munguar një diskontinuitet i vërtetë, për shembull për sa i përket menaxhimit të shërbimeve sekrete. Raporti special i tyre me pushtetin ka mbetur i paprekur: është e mirënjohur prejardhja e Putinit nga KGB. Dhe për këtë rezultat Jelcini, për sa mund të njihen disa merita, ka një përgjegjësi të madhe, pasi ka qenë një mizor dhe kundërshtar i deklaruar i drejtësisë së tranzicionit.
ANDREA GRAZIOSI — E gjitha e vërtetë, por cila ishte alternativa? Pons ka emëruar Sakharov, por që ishte një figurë e izoluar. Është sikur në Itali faza pasuese me rënien e Mussolini të ishte menaxhuar nga hierarkë fashistë. Ishte e pamendueshme që ish drejtuesit e PKBS të mund të zbatonin një drejtësi tranzicioni. Ndoshta ishte e drejtë teorikisht, por irealist. Jelcini kishte limitet e tij, por zëvendësi i tij Rutskoj ishte shumë më keq, siç qenë më keq politikanët që u ngjitën në pushtet në republikat e Azisë Qendrore. Nga ana tjetër, Gorbaçiovi kishte organizuar presidencën sovjetike me njerëzit e Komitetit Qendror të PKBS dhe Jelcini nuk ka bërë gjë tjetër veçse i ka transferuar në presidencën ruse.
Dhe çfarë mund të thuhet për Putinin?
ANDREA GRAZIOSI — Nuk është edhe aq shprehje e këtij kontinuiteti sesa e krizës së viteve ’90 dhe e ndjenjës së poshtërimit që mbizotëroi shoqërinë ruse. Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik u përjetua si një tragjedi dhe një humbje edhe nga ata që e shkaktuan, përfshi presidentët e Rusisë, Ukrainës dhe Bjellorusisë që i dhanë fund Bashkimit në dhjetorin e 1991. U fillua menjëherë gjuetia e përgjegjësve, nga tradhëtari Gorbaçiov tek perëndimorët. Veç të tjerash, në kërkimin e një legjitimi histori për shtetin e rij, është mbështetur pashmangshmërisht mbi fitoren e 1945, që nënkupton triumfin ndaj agresorit nazist, ama në drejtimin e Stalinit. Nga ana tjetër, po të të vihemi në rolin e rusëve, në një vend të zemëruar, u shfaq në një krizë sociale dramatike që theksohet vetëm falë rritjes së çmimeve të naftës. Nuk habit fakti që konsensusi kombëtar risillet rreth një ideologjie perandorake shumë agresive. Edhe pse në planin ushtarak Bashkimi Sovjetik nuk është mundur dhe kjo i thekson ndjenjën e rivalitetit. Pa llogaritur faktin që Revolucioni i Tetorit e ka larguar Rusinë nga Europa, e ka mbajtur larg nga evolucioni, në planin e zakoneve dhe të të drejtave, që ka përjetuar Perëndimi.
Shfaqet një anomali ruse?
ANDREA GRAZIOSI — Ka një veçanti ky vend, që neve na duket e papëlqyeshme. Ka mundësi që Putini ka qenë i aftë të kryejë vrasje, por nëse shkon në Moskë, shikohet se në qytetet – në fshatrat është ndryshe — njerëzit janë shumë më mirë krahasuar me vitet ’90 dhe me epokën e perestrojkës, aq është e vërtetë se Gorbaçiovi është rrëzuar. Gjithësesi është rindërtuar një vertikale e pushtetit në sensin autoritar dhe nuk bëhet fjalë për një trashëgimi sovjetike, por për një pasojë të zgjedhjeve të bëra në vitet ’90 dhe ‘2000 nga nivelet drejtuese ruse.
SILVIO PONS — Për të kuptuar Putinin duhen konsideruar edhe faktorëtë mëtejshëm me shembjen e Bashkimit Sovjetik, por kontinuitetin e kulturës politike me regjimin komunist me duket e qartë. Zgjedhja për t’u rithirrur në fitoren e Luftës së Dytë Botërore ishte i pashmangshëm, por është fakt që i korrespondon një rivlerësimi të Stalinit dhe i lë pak hapësirë një imagjinate politike demokratike. Ajo pak demokraci që ka qenë në Rusi midis perestrojkës së Gorbaçiovit dhe viteve të jelcinit në pjesën më të madhe është fshirë.
Domethënë Putini është një restaurues?
SILVIO PONS — Nëse më duhet të individualizoj një rrënjë të regjimit të tij, e shoh në metamorfozën autoritare të një pjese të klasave drejtuese sovjetike, që riciklohen në drejtimin e Rusisë së re dhe n kapacitetin e presidentit aktual për ta shfrytëzuar në favorin e tij ndjenjën e poshtërimit kombëtar. Putini ka qenë popullor për një kohë të gjatë, edhe pse sot duket një lloj diktatori demokratik tashmë në perëndim.
A mund të shmangej poshtërimi i Rusisë?
SILVIO PONS — Nuk e di, ama nuk më duket se Perëndimi e ka ngritur edhe aq shumë problemin. Nuk ka qenë në fundin e Luftës së Ftohtë asgjë të ngjashme me atë që Shtetet e Bashkuara bënë në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore për t’i ndihmuar vendet europiane. Pastaj është e vërtetë se Moska nuk është mundur realisht, por ka qenë e fortë sa në Rusi, aq edhe në Perëndim, perceptimi se ishte katandisur në një rol marxhinal. Putini ka mishëruar reagimin ndaj kësaj sëmundjeje duke rilançuar mite dhe praktika të fuqisë ruse dhe duke shpikur modelin e «demokracisë sovrane» që sot e gjejmë në shtëpi në Bashkimin Europian, në Budapest dhe në Varshavë.
ANTONELLA SALOMONI — Megjithëse është aktualisht në krizë, modeli i krijuar nga Putini mbetet i rëndësishëm për t’u vlerësuar edhe në pritje të projeksioneve të tij të ardhshme. Ideologjia putiniane, që promovon një tipologji demokracie specifikisht ruse, kështu jo e strukturuar në imitim të Perëndimit, i referohet në mënyrë të alternuar ndaj përvojave të ndryshme historike. Me siguri, puna e Putinit është shumë e rëndësishme, duhet marrë seriozisht. Duhet pasur edhe parasysh se rusët, pas shpërbërjes së Bashkimti Sovjetik, u është dashur të konfrontohen me problemin e krijuar nga miliona bashkatdhetarë të mbetur në republikat e tjera, në një gjendje të papritur dhe të vështirë «ekzili». Kremlini ka bërë një investim të madh jo vetëm nga rikuperimi i historisë, por edhe për të vlerësuar këtë diasporë. Unë besoj se Putini ka ndërtuar një model të ri sistemi politik, që mund edhe t’i mbijetojë daljes nga skena të tij.
(nga La Lettura)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
