Nëndëqinda e Tretë

Rikthimi në Europë i luftës konvencionale, përplasja mbi civilët, revanshizmi rus si ai gjerman në 1919. Nëntëqinda në shekullin e XXI.

Globalizimi duket në krizë, rikthehet në Europë lufta konvencionale. Nga njëra anë duket se shpërndan skenarë që i apelojnë Nëntëqindës, nga tjetra shfaqen të pastra tiparet e pazakonshme e një «faze të tretë» në raportet ndërkombëtare pas epokës së luftërave botërore dhe asaj të konfrontimit bipolar. E kemi diskutuar me tre historianë: Fulvio Cammarano e Universitetit të Bolonjës, Andrea Graziosi e Universitetit Federico II të Napolit dhe Federico Romero e Institutit Universitar Europian të Fiesole.

A ka analogji me shekullin e XX në krizën në zhvillim?

FULVIO CAMMARANO — Do të thoja se për disa pjesë argumentimet pansllave e Vladimir Putinuit evokojnë skenarë edhe më të vjetër, të Tetëqindës, por sigurisht tragjedia e Ukrainës, me përfshirjen masive e civilëve, të sjell në mendje konfliktet më të rëndësishëm e shekullit të XX. Qysh në Luftën e Parë Botërore, viktimat civile qenë 7 milion, në të Dytën deri në 43 milion. Në ndodhitë luftarake të Nëntëqindës civilët bëhen një shënjestër pasi nuk janë më nëneshtetas pasivë, por qytetarë, subjekte aktive, edhe pse të çarmatosur, të vendit armik. Kështu në 1914 pushtimi gjerman i Belgjikës shoqërohet me vrasjen e 5500 pengjeve për raprezalje.

Ka pasur një hop cilësor?

FULVIO CAMMARANO — Në 1949 juristi gjerman Carl Schmitt shënon se tashmë për të vrarë armikun çdo mjet është i ligjshëm dhe çdo konflikt – këtu aludonte për Luftën e Ftohtë – merr tiparet e luftës civile. Me referim ndaj Ukrainës kam lexuar një ndërhyrje ku një oficer i lartë amerikan shikonte analogji të forta me llojin e sulmit sovjetik që NATO përgatitej të zmbrapste në vitet ‘80. Diferenca e vetme, thoshte, janë dronët. Pastaj është fakti i luftës, qysh kur ekziston opinioni publik, mbetet një mjedis i përshtatshëm ndaj falsifikimeve, atyre që e shtynë historianin Marc Bloch ta quante një eksperiment psikologjie sociale.

ANDREA GRAZIOSI — Por unë shoh edhe elementë të fortë risie. Për shembull topat, armë kryesore e shekullit të XX, sot duken në vështirësi të madhe kundër ushtrisë ukrainase. Veç kësaj, vërej se kjo luftë është varri i mosproliferimit bërthamor. Besoj se ukrainasit e qajnë shumë çinstalimin e arsenalit atomik që ndodhej në territorin e tyre, i zbatuar në 1994 në favor të Moskës dhe i financuar nga Shtetet e Bashkuara: një fakt që e hedh poshtë imazhin e Rusisë së sulmuar nga amerikanët. Sot besoj se të gjitha fuqitë e mesme do të kërkojnë të sigurojnë armë bërthamore.

Dhe çështja e civilëve?

ANDREA GRAZIOSI — Këtu ka një të dhënë të re që rimerr elementë të shekullit të XX: qëllimi i proklamuar nga Putini për «denazifikimin», që në realitet nënkupton deoksidentalizim. Përballë rezistencës së fortë të ukrainasve, agresori ngre problemin e transformimit të një populli në një tjetër, duke eliminuar fizikisht të gjithë elitën e  «infektuar» nga influenca e Perëndimit. Një e dhënë tjetër nga ku merr forcë është fundi i rendit botëror të shkaktuar nga fundi i Bashkimit Sovjetik, kundër të cilit ka shpërthyer Putini. Por do të thoja më shumë: është ezauruar hegjemonia planetare e njerëzve të bardhë (amerikanë, rusë, europianë), një predominim që Mao Ce Duni e kontestonte qysh në ‘900 dhe që sot duket i mbaruar.

FEDERICO ROMERO — Nëse shikojmë luftën në zhvillim, vijueshmëritë janë, por mendoj se elementët e ndryshimit janë më të rëndësishëm. E dhëna më e rëndësishme është se jemi përballë një konflikti afatgjatë jo vetëm midis Moskës dhe NATO, por më gjerësisht midis Kinës dhe Rusisë nga njëra anë, Perëndimit nga ana tjetër. Është kështu që konfigurohen, me maturi, drejtuesit kinezë dhe, në mënyrë më të pastër, qeveritarët amerikanë. Është një përplasje që pasqyron llojin e globalizimit në zhvillim prej 30 vitesh, që do të zgjidhet jashtë nga Europa dhe që po prek të gjithë botën. Shikohet nga mënyra e diferencuar ku vendet e ndryshme paraqiten respektivisht sanksioneve ndaj Moskës. Edhe shtete dmeokratike si India dhe Afrika e Jugut preferojnë të sodisin nga dritarja.

FULVIO CAMMARANO — Putini, siç e thotë Graziosi, po kërkon të dalë nga një kafaz, të hedhë në erë rendin e vendosur pas rënies së Bashkimit Sovjetik dhe kjo thërret revizionizmin, sidomos gjerman, kundër asetit të fiksuar nga paqja e Versajës e 1919. Faktikisht nuk besoj se kush pret një riedicion të Luftës së Ftohtë, në mos për gjë tjetër pse ka ndodhur më pak kundërvënia midis kapitalizmit dhe komunizmit, që mobilizonte masat në të gjithë botën. Veç kësaj, Shtetet e Bashkuara dhe Rusia më duken dy perandori në rënie, boksierë ende në gjendje të bëjnë goditje të fuqishme, por tashmë në perëndim. Forca emergjente është Kina, me përparimet e saj në fushën teknologjike dhe aktivizmin në gjuetinë e lëndëve të para që e bëjnë një aktor me peshë në rritje.

ANDREA GRAZIOSI — Analogjia midis revanshizmave është e bazuar, por do të thoja se ai gjerman pas 1919 ishte më shumë sesa ai rus pas 1991. Gjermanisë ju vendosën reparacione të majme lufte dhe kufizime të mëdha në armatime, ndërsa Rusia passovjetike është ndihmuar nga Perëndimi, edhe pse jo aq sa pritej, por kjo nuk i bën diskutimet e Putinit më pak efikase në sytë e rusëve.

Mbi cilët faktorë mbëhtetet lideri i Kremlinit?

ANDREA GRAZIOSI — Projekti i tij nuk është etnik, ashtu siç nuk është rezistenca ukrainase. Putini synon që të ndërtojë një Russkij Mir, një «bote ruse» e përqëndruar tek Moska, në të cilën përfshin bjellorusët dhe ukrainasit, por edhe popullsitë siberiane. Nga ana e tij Volodymyr Zelensky, hebre dhe rusishtfolës, përfaqëson një identitet që nuk paraqitet si etnik, aq sa në pjesën më të madhe luftëtarët ukrainas flasin rusisht. Putini dëshiron «të ribëjë të madhe Rusinë» ashtu si Donald Trump me Shtetet e Bashkuara, agresiviteti i tij është frut i një krize, ashtu si sloganet e ish presidentit amerikan. Nëse më pas shtoj cështirësië e Europës, shohim se të tre komponentet e «bardha» e botës nuk e kalojnë mirë.

Është e mundur një konvergjencë midis Kinës dhe Rusisë?

ANDREA GRAZIOSI — Janë realitete shumë të ndryshme. Rusia është një vend me një PBB të ulët dhe një krizë demografike të rëndë, jeton me eksportet e rezervave natyrore, ndërsa Kina është një gjigant që vjen prej 40 vitesh zhvillim i pandërprerë. Besoj se amerikanët gabohen kur refuzuan se bota nuk mund të menaxhohet pa një mirëkuptim me Kinën. Në thelb, për dekada e kanë pranuar një rol të këtij lloji Bashkimit Sovjetik. Sipas mendimit tim është e mundur që të shkohet drejt një bote me blloqe të mëdha. Dy janë me siguri Shtetet e Bashkuara dhe Kina. Nuk besoj në fakt se Rusia mund të jetë ambicie të kësaj natyre. Duhet parë nëse Europa kontinentale, pa Britaninë e Madhe, do të mund të ndërtojë një bllok tjetër: unë kam shumë dyshime. Pastaj është edhe India, që i ka numrat për t’u bërë një aktor i madh botëror, por mund të preket nga shtytje centrifuge.

FEDERICO ROMERO — Padyshim që një problem i madh do jetë ai, tashmë i cituar, i proliferimit bërthamor. Kemi përballë demonstrimin që shkurajimi atomik funksionon: në rast se Putini nuk do të kishte aluduar ndaj mundësisë për t’i bërë rekurs, besoj se përfshirja e NATO në luftën në Ukrainë do të kishte qenë shumë më e madhe. Kështu që kam frikë se na pret një fazë e rrezikshme e garës për armët bërthamore.

Po antagonizmi midis Uashingtonit dhe Pekinit?

FEDERICO ROMERO — Do të jetë konflikti kryesor i së ardhmes. Sot, megjithëse me maturi, Kina po e përdor përplasjen në zhvillim të Rusisë me NATO bën të avancohet ideja se sistemi i rregullave ndërkombëtare i diktuar nga Perëndimi e ka bërë kohën e tij dhe duhet ndryshuar. Lidhur me këtë diskutimet e drejtuesve të Pekinit janë shumë të ngjashëm me ata të homologëve të tyre rusë. Duhet parë atëhere të shikohet nëse bota atlantike synon ta shtyjë Kinën drejt një përqafimi me Moskën, ndaj të cilës ajo gjithësesi mbetet ngurruese, apo preferon të veprojë për t’i ndarë. Besoj se opsioni i dytë është më kuptimploti, por amerikanët duket se kanë zgjedhur ta konsiderojnë Kinën një kundërshtare strategjike. Në këtë ka një vazhdueshmëri të qartë midis Trump dhe Joe Biden, edhe pse antagonizmi me Kinën është ndoshta argumenti i vetëm që bashkon sot një vend thellësisht të përçarë brenda si Shtetet e Bashkuara.

Po pjesa tjetër e botës?

FEDERICO ROMERO — Nuk rreshtohet me njërin prej dy konkurrentëve, por nuk i jep as jetë formave koordinimi siç qe në të kaluarën lëvizja e të paangazhuarve. Secili vend lëviz në bazë të interesave të tij të ndryshueshme specifike, politike dhe ekonomike.

ANDREA GRAZIOSI — Unë nuk besoj se raportet midis Kinës dhe Shteteve të Bashkuara duhet të jenë patjetër konfliktualë. Nuk kanë qenë me Bill Clinton në Shtëpinë e Bardhë dhe në realitet as me George W. Bush. Kthesa është mishëruar nga Barack Obama dhe qysh atëhere, siç ka vërejtur Romero, regjistrohet një vazhdueshmëri e pastër. Sipas mendimit tim është një mënyrë për të reaguar ndaj rënies amerikane: paraqitet Kina si armiku pasi refuzohet të pranohet që Shtetet e Bashkuara nuk mund të diktojnë më ligjin në shkallë globale. Më duket një qëndrim të dëmshëm dhe shpesh korrigjohet. Të dy fuqitë më të mëdha aktuale kanë folur në të kaluarën dhe mund ta bëjnë sërish.

Mund të ketë një rol autonom Europa?

FULVIO CAMMARANO — Besoj se mund ta bëjë vetën nëse do të arrijë të operojë si komb ose aq më pak si entitet politik unitar. Duhet proceduar në mënyrë të matur drejt integrimit në sektorë strategjikë si mbrojtja: fatkeqësisht ka momente slançimi ku kjo perspektivë duket e mundur dhe më pas futet sërish administrimi i zakonshëm.

ANDREA GRAZIOSI — Nuk do të flisja për komb europian, pasi nuk është një perspektivë e mundur. Besoj se sfida është të krijohet një shtet kontinental europian. Mund ta ndërtojmë? Unë e shpresoj, edhe pse kam frikë se është e vështirë. Sot nuk ekziston më Perëndimi i dikurshëm: Bashkimi Europian përfshin edhe vendet e lindjes së Polonia dhe Rumania, ndërsa Britania e Madhe është dalja. Ish shtetet socialiste e kanë zgjedhur BE, ku duhet të afrohet edhe Ukraina, ndërsa klasa aktuale drejtuese e Moskës synon projektin Russkij Mir, bartës vlerash krejtësisht të ndryshme. Nën këtë profil ka një kundërvënie ideologjike: për rusët ne kemi korrupsionin dhe mëkatin, siç e ka thënë patriarku Kirill i Kishës Ortodokse.

Pse është ky hendek midis Rusisë dhe Europës?

ANDREA GRAZIOSI — Është një trashëgimi e revolucionit bolshevik. Deri më 1917 Rusia, me kulturën e saj të madhe, konsiderohej një copë themelore e Europës, por me përvojën sovjetike, me shkatërrimet e prodhuara nga Stalini dhe izolimi i detyruar ku Bashkimi Socjetik është mbajtur për dekada me radhë, ka prodhuar një divergjencë të fortë, që më kot Mikhail Gorbaçiovi ka kërkuar ta tejkalojë me idenë e shtëpisë së përbashkët europiane nga Atlantiku në Urale. Fatkeqësisht, qysh atëhere divergjenca është theksuar dhe forcimi i Bashkimit Europian e ka bërë më të gjerë.

Në çfarë kuptimi?

ANDREA GRAZIOSI — Elita aktuale ruse e afërt me Putinin thekson një tezë jo banale. Domethënë që Rusia mundë të futej lehtësisht në Europa pas 1991 sikur të mos kishte qenë Bashkimi Europian. Mund të ishte kthyer të ishte, pas fundit të Bashkimit Sovjetik, një shtet midis shteteve të tjera, me peshën dhe rolin e tij, por jo të integrohej në Bashkimin Europian me pretendimet e tij për të kontrolluar demokraticitetin e vendeve të veçanta dhe rregullave komplekse të tij. Nga ky këndvështrim, projekti i ndërtimit të një shteti europian është një motiv përçarës. Unë jam në favor të integrimit politik europian, por nuk besoj se duhet fshehur se ky projekt i rrit vështirësitë në trajtimin me Rusinë.

FEDERICO ROMERO — Jam dakord. Formimi i një shteti potencial kontinentaë stabilizon vendet që i hyjnë e i bëhen pjesë, ama destabilizon ata që mbesinb jashtë, duke shkaktuar procese politike negative. Vlen edhe për Rusinë, vlen edhe për Turqinë. Kjo kërkon që çdo hap i kryer nga BE drejt integrimit të jetë i shoqëruar nga procese që çojnë në pasjen e një politike të jashtme dhe të sigurisë së përbashkët për të menaxhuar raportet me botën e jashtme. Megjithatë më duket se e gjitha kjo nuk është e mundur.

Pse?

FEDERICO ROMERO — Në vitet e fundit, edhe për shkak të pandemisë, Bashkimi Europian bën hapa të rëndësishëm përpara në sferën ekonomike me Next Generation EU dhe edhe me mënyrën sesi po menaxhojmë sanksionet kundër Rusisë. Por nuk shohim zhvillime të ngjashme dhe kam frikë se nuk do të arrijmë t’i shikojmë në të ardhmen në politikën e mbrojtjes. Bashkimi ekonomik dhe monetar e ka vatrën e tij në aksion franko – gjerman, me shtojcën e Italisë dhe të Spanjës, ndërsa Europa që është në NATO përfundon për të qenë e dominuar midis Shteteve të Bashkuara dhe Britanisë së Madhe nga njëra anë, Polonisë dhe vendeve balltike nga ana tjetër. Nuk besoj pra se do tël arrihet në një mbrojtje europiane, ndërsa mendoj se duhet të konsolidojë dhe të thellojë integrimin ekonomik sepse bëhet fjalë për një lëndë me interes strategjik, siç e shikojmë për sa u përket sanksioneve ndaj Rusisë në sektorin e energjisë.

Po raporti me Kinën?

FEDERICO ROMERO — Këtu motivi i dallimit më të madh, në mos i distancës, nga pozicioni amerikan. Besoj se Europa duhet të përpiqet të ruajë dhe të forcojë raporte të mira me Pekinin. Amerikanët e paraqesin çështjet në terma dikotomikë: demokraci kundër diktaturave. Por në kundërvënien e pastër që shtyp Kinën dhe Rusinë si një antagoniste e vetme, me Shtetet e Bashkuara në udhëheqjen e padiskutuar të rreshtimit atlantik, Europës i rezervohet një rol gjunjëzimi i pastër. Kurse unë besoj se Bashkimi Europian, duke ripërcaktuar profilin e tij ekonomik, mund të ndërtojë një raport ndryshe si me Kinën, ashtu edhe me aleatët amerikanë, boll që të mos mbesë i frenuar nga njëmijë pengesa të vogla të brendshme që has vazhdimisht në procesin e unifikimit të saj.

Problemi është ndoshta se shtetet kombëtare mbesin ende një pikë referimi shumë e fortë.

FULVIO CAMMARANO — Unë e ndaj projektin e një shteti europian, por problemi është se një shtet pa komb bëhet një lloj kutie bosh, e drejtuar nga një teknokraci. Edhe hapat përpara në terrenin ekonomik janë më të vështira ka lidhësin politik. Teza sipas të cilës shtetet kombëtare qenë të destinuar për konsum ka perënduar prej kohësh. Në realitet edhe globalizimin vazhdojmë ta shikojmë nga perspektiva e vjetër e shtetit kombëtar të lindur nga revolucionet e ‘700, që akoma sot dominon imagjinatën e njerëzve. Në thelb edhe nën dritaret e një autoriteti universal si papa besimtarët katolikë vazhdojnë të ecin duke mbajtur flamujt e shteteve respektive.

Domethënë për kombin, nuk mund të bëhet pa të?

FULVIO CAMMARANO — Është motori i vetëm ideologjik i mbetur i pakundërshtueshëm dhe funksional. Në momentin në të cilin futet në telajon shtetërore, afirmohet si protagoniste. Kina, Shtetet e Bashkuara dhe Rusia lëvizin në nivel global, por duke i referuar gjithmonë këtij dimensioni. Kulturat e mëdha kozmopolite dhe universaliste — jo vetëm katolicizmi, por edhe liberalizmi dhe socializmi — e konsideronin një instrument tranzitor, në fakt pas Luftës së Parë Botërore shteti ka demonstruar se nuk ka alternativë dhe ka ridzajnuar raportin midis shoqërisë dhe individëve.

Por sot duket i pafuqishëm përballë problemeve me shtrirje botërore.

FULVIO CAMMARANO — Sigurisht, mund të shpalosim të gjithë flamujt që duam, por përballë ndryshimeve klimaterike apo krizës energjitike shteti mund të bëjë pak. Për të dalë nga kjo kontradiktë duhet rimenduar problemi i raportit midis shtetit dhe kombit. Integrimi europian është një bast në këtë kuptim, por pa një apel të fortë ti tipit identitar kombëtar kam frikë se ka frymëmarrje të pakët.

ANDREA GRAZIOSI — Sigurisht që asistojmë në një rigjallërim të shtetit, por forma kombëtare nuk është e universalizueshme, në mos tjetër sepse në botë janë 6009 popuj, secili me gjuhën e tij dhe vetëm 200 shtete. Por është e vërtetë se shteti komb ka një vitalitet të madh, pasi bashkon kulturë, gjuhë dhe ideologjik rreth një forme racionale. Vetëm se shteti i ngritur mbi një unitet kulturor dhe gjuhësor ishte e propozueshme, ka rezultuar e praktikueshme — edhe pse në formë shumë të modifikuar — në Amerika, është në Kinë, nuk është absolutisht në Afrikë dhe në shumë vende të tjera të botës.

Po Bashkimi Europian?

ANDREA GRAZIOSI — Nëse duam ta bëjmë një shtet, nuk mund ta mendojmo t’i japim një konotacion kombëtar. Atëhere duhet menduar për një federatë plurietnike, por që është një formë e brishtë, nevojtare për mirëmbajtje të vazhdueshme, siç e konfirmojnë shembjet e Bashkimit Sovjetik dhe e Jugosllavisë, pse jo edhe vështirësitë e Indisë. Edhe për këtë Europa komunitare është bërë një konstruksion sidomos ekonomik dhe ligjor, ndërsa nuk arrin t’i japë as një politikë të jashtme, as të mendojë si një subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare, edhe prej mungesës së një opinioni publik kontinental. Kështu që Bashkimi Europian nuk di sesi të vendoset kundrejt Kinës, por edhe të Turqisë e të Rusisë. Një vërejtje e fundit është se rikthimi i shtetit është i pamohueshëm, por duhet qëndruar të kujdesshëm, pasi kur dora publike pretendon se bën shumë, në fund strukturar shtetërore nuk mbajnë, siç e demonstron rasti i Bashkimit Sovjetik.

FEDERICO ROMERO — Kam menduar gjithmonë se perëndimi i shtetit kombëtar ishte një manifestim i pathemeltë i ideologjizimit. Vetë globalizimi i ka dobësuar shtetet e mesme të vogla si Italia, sigurisht që jo ato të përmasave të mëdha dhe kjo është bërë gjithnjë e më e qartë me krizën financiare dhe më pas me atë pandemike, që kanë parë një rilançim të fuqishëm të strukturave shtetërore. Për më tepër, teksa flitej për rënien e shtetit – komb, forma nacionalizmi janë bërë kultura mbizotëruese ku shprehet shqetësimi social i njerëzve të goditur nga pasojat negative të globalizimit. Dhe këtu preket nyja delikate e konsensusit të brendshëm tek demokracitë, që lëkundet në vende të ndryshme europiane dhe në Shtetet e Bashkuara, ku kundërvëniet janë gangrenizuar dhe presidenti i ardhshëm do të jetë sigurisht më pak atlantist se Biden. Është një problem që rrezikon të shpërthejë, edhe prej vështirësive në rritje ekonomike që njoftohen për shtresat më pak të kamura.

(nga La Lettura)

Përgatiti

ARMIN TIRANA