Europa e re e shkrimtarëve

Një romancier francez, Olivier Guez, ka mbledhur 27 autorë, nga një për çdo vend të Bashkimit Europian, për të kompozuar me tekstet e tyre një «Grand Tour» nëpërmjet një kontinenti që do të jetë konfuz, por që ndan edhe një shpirt të thellë. Atë – edhe – të kulturës.

Le Grand Tour është titulli i veprës kolektive të drejtuar nga Olivier Guez, shkrimtarit francez që pasi ka fituar Çmimin Renaudot 2017 me  Zhdukjen e Josef Mengele (botuar në Itali nga Neri Pozza, ashtu si librat e tjerë të tij) ka lënë Parisin për të jetuar në Romë. «Në shekullin e XVIII Grand Tour i sillte të rinjtë aristokratë e Europës Veriore drejt brigjeve të Mesdheut. Grand Tour ynë, më modestisht, vërdalliset në imagjinatën europiane dhe i dërgon lexuesit e tij në udhëtim duke i ngjitur në bordin e një Trans-Europe-Express. Trenat kthehen në modë, me sa duket. Një autoportret i Europs nëpërmjet shkrimtarëve të saj, ndër më të mirët e kontinentit», shkruan Guez në parathënie. Përmbledhja prej rreth 500 faqesh, që do të dalë më 2 mars për Grasset përmbledh 27 shkrimtarë, një për çdo vend të Bashkimit Europian: nga gjermani Daniel Kehlmann tek francezja Maylis de Kerangal, nga spanjolli Fernando Aramburu tek italiania Rosella Postorino, nga finlandezja Sofi Oksanen tek rumuni Norman Manea, tek çekja Katerina Tucková. Një hartë e Zeitgeist në Europën e viteve ’20 të shekullit të XX, nën patronazhin e presidencës franceze të Këshillit të Bashkimit Europian.

Pse një autoportret i Europës tani?

«Kam kapur rastin e semestrit francez për t’i dhënë formë një pasioni që më përshkon prej kohësh, atë për Europën e kulturës, sidomos të letërsisë. Është copa themelore, por munguese, e ngrehinës europiane. Nuk mund t’u kërkojmë popujve të Europës një integrim më të fortë pa njohur një idhje të fortë midis tyre, që ekziston përtej ekonomisë, politikës dhe të drejtës. Gjëja e vetme që mund t’i prekë vërtet njerëzit në përditshmërinë e tyre është ndarja e një kulture të përbashkët, që ekziston, por që e transmetojmë pak».

Si lexohen pak autorë europianë?

«Në linjë maksimale më duket se në çdo vend lexohen sidomos autorët kombëtarë dhe pastaj emrat e mëdhenj anglosaksonë, siç ndodh në kinema apo në platformat e streaming».

Në Itali dy shkrimtarë francezë, Michel Houellebecq dhe Emmanuel Carrère, janë yje, dhe shumë të tjerë si ju janë përkthyer dhe dashuruar. Italia është përjashtim?

«Jo, mendoj se përjashtimi është Franca. Kemi një letërsi franceze bashkëkohore shumë të dendur, me profile të ndryshme që eksportohet mirë. Por le të marrim rastin e Gjermanisë, një vendi me traditë të madhe letrare. Lexohen klasikët e saj, por bashkëkohësit janë thuajse të panjohur jashtë kufijve të saj. Kur ia kam ekspozuar projektin tim një të betuari të Çmimit Goncourt, i kam cituar Daniel Kehlmann dhe ai nuk e kishte dëgjuar ndonjëherë të përmendej, edhe pse në botën gjermanike është një celebritet. Përveç rastit të francezëve, kemi një problem shpërndarjeje të letërsisë europiane».

Pse kjo vështirësi? Kanë të bëjnë gjuhët dhe kalimi i përkthimit?

«Nuk besoj se tradita është pengesa më e madhe, ka fonde, kapacitete dhe vullnet për të përkthyer. Mendoj për marketingun amerikan dhe për faktin që një autor gjerman do të jetë gjithmonë më pak seksi se një shkrimtar amerikan bashkëkohor. Për të qenë të tërhequr drejt një letërsie të caktuar duhet të jesh i magjepsur pas disa pezazheve të caktuara, kulturave të caktuara. Letërsia amerikane ndihmohet nga kinemaja, nga të gjithë produktet e derivuara, nga soft power amerikan që është sigurisht më i fuqishëm se ai danez apo finlandez».

Megjithatë Skandinavia ka gëzuar një fazë popullariteti të madh, nga të verdhët e Stieg Larsson dhe kolegëve tek serialet televizivë.

«Është e vërtetë dhe Jo Nesbø ka kontribuar në imazhin e Norvegjisë më shumë sesa nafta, por globalisht, përveçse në raste specifike,e kemi të vështirë të mbështesim dhe të forcojmë një imagjinatë të përbashkët europiane».

A nuk është një kontradiktë me vetë premisën e Grand Tour?

«Jo, pasi unë mendoj se imagjinata e përbashkët europiane ekziston, vetëm se është pak e ndihmuar. Nuk e kemi marrë veten akoma nga 2005, kur për punimet përgatitore të kushtetutës europiane nuk kemi qenë në gjendje të përcaktojmë një pasuri të përbashkët kulturore europiane. Sikur vetëm fakti i identifikimit të mund të përfaqësonte një ofendim kundrejt popujve të tjerë apo të ardhurve të rinj».

Është problemi i urave të përfunduara në bankënotat e euros?

«Kjo mbetet një çështje e habitshme. Disa ditë më parë isha në Bruksel dhe në lagjen e trishtuar të institucioneve europiane, në Rue de la Loi, jam ndeshur me statujën e njeriut që ecën (Stepping Forward, e artistit hollandez Hanneke Beaumont, shënimi im.). kjo vepër simbolizon ndoshta aventurën urbane apo vullneti europian për të ecur përpara, por paraqitet një sonambul me hapin e pasigurtë… Për sa u përket bankënotave, kishim në dispozicion qindra gjeni, muzikantë, piktorë, shkrimtarë, kuzhinierë, peizazhe, vepra arti, futbollistë dhe kemi vënë ura false të dizajnuara në kompjuter».

Që më pas janë ndërtuar vërtet në Spijkenisse të Rotterdam, provokim i grafikut të madh hollandez Robin Stam. Kemi bërë rrugën e kundërt.

«Një çemnduri për të cilën politikanët e vendeve anëtare janë përgjegjës. Por pavarësisht se bëhet gjithçka e mundur për të mos i dhënë mirënjohjen kujt e meriton, shpirti europian ekziston. Një ndjenjë e përbashkët ekziston dhe letërsia mund ta rrëfejë».

Çfarë del nga ky autoportret i Europës?

«Aspekti i parë është se kontinenti mbetet vërtet i banuar nga fantazmat e krimeve të shekullit të XX. Rreth gjysma e testeve evokon masakrat naziste dhe genocidin kulturor komunist, shumë e fortë sidomos pranë autorëve nga Europa Qendrore dhe Lindore. Është e pabesueshme. Dhe boshllëku i lënë nga hebrenjtë e shfarosur në gjysmën e shekullit është abisal. Një prej arësyeve për të cilat mbledhja e neve perëndimorëve me Europën Lindore nuk ka ecur shumë mirë besoj se është ky kuptim i munguar i pasojave të dominimit sovjetik. Vuajtjet e provokuara nga komunizmi kanë qenë të pafundme dhe nuk janë njohur deri në fund, më duket se qytetarët e vendeve dikur të dominuar nga marionetat e Moskës janë ndjerë të tradhëtuar nga Perëndimi. Nënvlerësimi ndjehet në testin gjermanisht, në atë lituanez dhe letonet, por ka shembuj të tjerë. Pastaj portugezja Lidia Jorge evokon kolonializmin dhe skllavërinë: një gjysmë e mirë e veprës shënohet nga fytyra kriminale e Europës e shekullit të XX».

Dhe gjysma tjetër?

«Për fat nuk është vetëm hija e së kaluarës. Në gjysmën tjetër ka tema më shumë të lidhura me ardhmen dhe rishikohen vendet që bashkojnë Europëm, atë që bëjnë teksturën civile: sheshi, stacioni hekurudhor, kafeneja, muzeumi, llixhat, lokalitetet balneare, ajo mënyrë të jetuari që e bën Europën një tërësi kulturore të integruar. Është shtylla tjetër e vëllimit».

Përndryshe Europa nuk rrezikon që mbetet e ngecur tek kujtesa?

«Libri është i ekuilibruar sepse është shikimi ndaj krimeve të kaluara, por edhe dëshira për të ardhmen. Një çikë si një kurë psikanalitike. Është e shëndoshë të njihet ajo që kemi bërë, të dihet se kush jemi, por për të rifilluar të jetojmë. Rreziku për ne europianët është dekonstruktimi total».

Çfarë do të thotë «dekonstruktim total»?

«Kemi bërë një punë kujtese të jashtëzakonshme, përveçse ndoshta për sa i përket shkatërrimit kulturor të komunizmit. Pasi ka jetuar gjatë në hipokrizinë e pasluftës, kur Europës i është dashur të mbështesë pjesëmarrjen e fashistëve, ish petenistëve dhe të ish nazistëve, krimet e shekullit të XX janë denoncuar dhe thelluar. Besoj se është një prej meritave të ’68 kaq shumë të kritikuar, por njëherazi pastaj është e vështirë të besosh në diçka, thuajse çdo ideal është dekonstruktuar. Ja pse besoj në Europën kulturore. Ne e vëmë në diskutim, në ndryshim nga fuqi si Rusia apo Kina, që i besojnë një rrëfimi të mitizuar të vetëvetes».

Për këtë duken më solide?

«Sikur rusët të kishin filluar ta studionin vërtet historinë dhe krimet e komunizimit të tyre, sikur kinezët ta shqyrtonin paksa atë që ka ndodhur në vendin e tyre pas revolucionit të 1949, këto vende sot do të ishin shumë ndryshe. Është paradoksi i kulturës tonë europiane, jemi të trazuar, por ende vitalë. Megjithë dekonstruktimin, vlera si Deklarata e të Drejtave të Njeriut rezistojnë. Përkrah krimeve kemi edhe një pasuri për të cilën jemi krenarë, besoj se rilindja jonë është e mundur. Është një lloj loje e madhe kulturore dhe mund të shpëtojmë vetëm vetë, sigurisht ji duke i besuar Rusisë dhe Kinës apo Amerikës».

Si kanl reaguar shkrimtarët e kontaktuar? Dikush është më afër me pozicione nacionaliste apo sovraniste? Europeizmi nuk është i mirëqenë, Michel Houellebecq për shembull thotë se «Europa nuk ekziston».

«Më duhet të them se kam pasur përgjigje bindëse. Tekstet kanë ardhur me shpejtësi të madhe, ekzistonte dëshira për të marrë pjesë në këtë projekt. Pastaj nuk e kuptoj kundërvënien midis identitetit kombëtar dhe europeizmin. Çfarë i pengon të përputhen të dyja gjërat?».

Dëgjojmë të vijë objeksioni populist midis elitave dhe popullit, mbi europeistët e kamur që i kushtohen kulturës, ndërsa qytetarët e thjeshtë kanë proekupime më konkrete…

«Por është absurditet. Ndërkaq Grand Tour im nuk është ai i shekullit të XVIII kur ata që udhëtonin nëprë Europë qenë aristokratët. Pastaj mund të jesh edhe kritikë ndaj Bashkimit Europian që për tani është një projekt ekonomik, politik dhe juridik, por kultura është një gjë tjetër. Kultura sot është në rrezen e të gjithëve, është pafundësisht më pak e kushtueshme respektivisht mallrave të tjera të konsumit. Të pish një birrë në tavolinën e një bari apo të blesh një paketë me cigare kushton më shumë se një libër xhepi. Pjesa më e madhe e festivaleve janë falas. Për të mos folur për faktin së një Grand Tour sot është i aksesueshëm me linjat ajrore low cost, mund të shkohet kudo, nga Dublini në Pragë, duke shpenzuar më pak sesa për të shkuar në Lion apo në Marsejë».

Kultura europiane është për të gjithë?

«Tashmë është kështu, në fakte. Kultura nuk është vetëm Beethoven apo Mozart, kalon edhe nga kuzhina, futbolli, mund të ankohesh kundër Brukselit, por ekziston gjithësesi një hapësirë europiane që ka vende dhe pika referimi dhe që ka të bëjë me qindra milion persona. Kultura elitare europiane ka ekzistuar gjithmonë dhe është shumë mirë, por Grand Tour ynë nuk u drejtohet vetëm atyre që shkojnë në Festivalin e Salcburgut apo në Scala apo për të parë arkitekturën moderniste të Rigës. Ky libër është i hapur për të gjithë, nuk besoj se kultura cilësore duhet të jetë ekskluzive dhe e largët».

Për këtë epitafi është «Rendez-vous në ChampsÉlysées / Lëre Parisin në mëngjes në T.E.E / Në Vjenë ne ulemi në një kafene të natës vonë», nga kënga «Trans-Europe Express» e Kraftwerk?

«Saktësisht. Të bësh kulturën europiane një objekt pop, me një qëndrim të saktë, pa frikësuar kërrkënd. Kraftwerk për mua janë Beatles e elektronikës, qartazi gjermanikë, por njëkohësisht kampionë të një kozmopolitizmi të rivendikuar. Kjo këngë është e vitit 1977, në Itali ishin Brigate Rosse dhe në Gjermani Raf, por paralajmërimi i një hapësire kulturore europiane të integruar dhe popullore është realizuar. Edhe pse nuk jam i sigurtë se udhëtimet ajrore lowcost i korrespondojnë universit estetik të Kraftwerk».

E keni vërejtur ekzistencën e blloqeve kulturore brenda 27 teksteve? Mund ta imagjinojmë ekzistencën e zonave kulturore që i korrespondojnë për shembull Europës së Jugut, botës gjermanike, Skandinavisë?

«Jo shumë, përveçse për Europën Qendrolindore, atë ish komuniste. 40 vitet e divorcit me Europën Perëndimore ndjehen, ka një gjithëprani të tematikave historike. Ndoshta nuk është rastësi që në vitet e fundit edhe në nivel politik në gjirin e Bashkimit Europian Polonia dhe Hungaria kanë pasur vështirësi të futen në një entitet të dominuar për një kohë të gjatë nga aksi franko – gjerman. Për sa i përket pjesës tjetër, është më e vështirë t’i rishihet homogjeniteti. Danezi Jens Christian Grondahl dhe hollandezi Jan Brokken kanë shkruar të dy mbi kolonitë e artistëve, një koinçidencë e habitshme. Francezja Maylis de Kerangal ka shkruar një tekst shumë francez, mbi plazhet e zbarkimit».

Cilat janë karakteristikat e «një teksti shumë francez»?

«Nënkupton se preokupohet thelbësisht për Francën. Është edhe falë kësaj që letërsia franceze ka pasir një ndjekje të fortë në pjesën tjetër të Europës dhe të botës: ka një pushtet të madh krijimi mitologjishë».

Përveç kësaj, ndoshta nuk është rastësi që ky libër është ideuar nga një shkrimtar francez, botuar në frëngjisht nga një shtëpi e madhe botuese parisiane, nën patronazhin e presidencës franceze. Emmanuel Macron është shpenzuar shumë për semestrin e presidencës së Këshillit të Bashkimit Europian dhe e kemi parë edhe me tentativat e tij diplomatike fatkeqësisht të kota, në emër të Europës me Putinin. Nga çfarë varet ky protagonizëm? Është një lloj tundimi hegjemonist francez, ideja se Europa mund të jetë një lloj «France të madhe»?

«Në rastin e Macron është shumë i rëndësishëm aspekti gjeneracional. Konstruksioni europian ka avancuar shumë falë liderëve që patën njohur Luftën e Dytë Botërore. Pastaj, për nja 20 vjet, gjithçka ka mbetur e ngecur, në pushtet kanë ardhur persona të lindur paslufte që njëkohësisht nuk kanë mundur të përfitojnë nga programet Erasmus dhe nuk e kanë ndjerë idealin europian në mishin e tyre. Gjenerata e Hollande dhe e Sarkozy është krejtësisht ndryshe nga e jona. Unë ndjehem pjesë e asaj gjenerate Erasmus tek e cila është pjesë edhe Macron. Ndoshta pse qemë të rinj kur ra Muri i Berlinit dhe nuk shpëton kurrë nga emocionet e 20 viteve».

(nga La Lettura)

Përgatiti

ARMIN TIRANA